Serdecznie zapraszamy na zebranie naukowe Zakładu Literaturoznawstwa i Kulturoznawstwa IS PAN, które odbędzie się we wtorek, 14 stycznia 2025 r., w godz. 11.00 – 13.00 w trybie hybrydowym – w Instytucie Slawistyki PAN przy ul. Jaracza 1 (V piętro) oraz on-line na platformie Zoom.
Osoby spoza Instytutu Slawistyki PAN, które chciałyby uczestniczyć w zebraniu, mogą otrzymać link do spotkania za pośrednictwem sekretariatu: sekretariat@ispan.edu.pl. Chęć udziału w trybie stacjonarnym prosimy zgłosić do sekretariatu Instytutu do 13 stycznia 2025 r.
Na zebraniu dr Marzena Maciulewicz przedstawi referat pt. „Relacje sąsiedzkie w Nowym Belgradzie: przestrzenie wspólne komšiluka”.
Abstrakt:
Modernistyczny Nowy Belgrad (Novi Beograd) powstał po II wojnie światowej na terenie wcześniej niezurbanizowanym. W zamierzeniu miał być centrum politycznym stolicy Jugosławii i modelowym miastem socjalistycznym (Kulić 2014). Zlokalizowany po drugiej stronie rzeki niż historyczne centrum, był przykładem całkowicie nowego sposobu zagospodarowania przestrzeni stopniowo zasiedlanej przez migrantów z całego kraju (Maričić, Petrić 2009). Zgodnie ze spisem powszechnym z 2022 roku Nowy Belgrad zamieszkuje obecnie ponad 200 tys. osób. Dzielnica zajmująca powierzchnię ponad 40 km2 składa się z jednostek określanych w lokalnej nomenklaturze jako blok (jakościowo i ilościowo odpowiadający osiedlu).
Ogólnym celem projektu, który jest punktem odniesienia planowanego wystąpienia, było zbadanie sposobu postrzegania i praktykowania relacji sąsiedzkich w warunkach życia miejskiego w wybranych lokalizacjach Nowego Belgradu. Planowany referat natomiast dotyczy jednego z aspektów funkcjonowania komšiluka: zmian w zarządzaniu i zagospodarowaniu przestrzeni wspólnych w nowobelgradzkich sąsiedztwach. Jak zmieniło się przeznaczenie tych miejsc? Czy i w jaki sposób przestrzenie wspólne w budynkach mieszkalnych służyły wspólnym interesom mieszkańców? I wreszcie w jaki sposób korzystanie z miejsc wspólnych może implikować stan relacji sąsiedzkich? Do tych i innych pytań badaczka odniesie się podczas wystąpienia.
Badania obejmowały wybrane osiedla w tzw. strefie centralnej i strefie sawskiej. Bloki w tych lokalizacjach różni okres budowy, priorytet w ramach planu zagospodarowania przestrzennego, inwestorzy, wielkość (obszar/liczba populacji), demograficzna charakterystyka i co najważniejsze we współczesnym kontekście – lokalizacja (odległość od centrum i komunikacja). W przestrzeni tej dominują wielokondygnacyjne budynki mieszkalne: około 15-kondygnacjne wieżowce (kula/soliter) zbudowane na planie kwadratu, bloki zbudowane na planie prostokąta, które mają zazwyczaj 8 kondygnacji (lamela) oraz najniższe około 4-kondygnacyjne budynki o nieregularnych kształtach. Uwzględnienie architektonicznego pejzażu badaczka uważa za niezbędne ponieważ, podążając za materiałem badawczym, miejski komšiluk postrzega jako fenomen społeczno-przestrzenny. Jeden z rozmówców definiując komšiluk zaznaczył, że relacje sąsiedzkie są ściśle zależne od rozwiązań architektonicznych wskazując na ich zróżnicowanie już na poziomie jednego osiedla. Przestrzeń publiczna czy wspólna (podobnie jak komšiluk) jest pojęciem płynnym i relacyjnym, definiowanym głównie w opozycji do przestrzeni prywatnej rozumianej jako ograniczona przestrzeń domowa (Jaffe, Koning 2016). Niekoniecznie jednak w Nowym Belgradzie próg mieszkania stanowi definitywnie tę granicę. Na podstawie doświadczeń mieszkanki i sąsiadki oraz narracji mieszkańców naukowczyni zidentyfikowała i poddała analizie funkcjonowanie następujących przestrzeni wspólnych w budynkach mieszkalnych: wejście, hol, klatka schodowa, strych, dach, piwnica, parter. Zgodnie z obserwacjami los tych przestrzeni jest bardzo różny: są wynajmowane, zawłaszczone i wykorzystywane wyłącznie w celach prywatnych, a nie wspólnych, użytkowane jak dotychczas, zaadaptowane na potrzeby inne niż wcześniej lub odmienne od założeń architektów. Istnieją również przykłady samowolnej ingerencji w architekturę budynku.
Kluczowym kontekstem dla interpretacji przemian przestrzeni wspólnych komšiluka jest transformacja miasta socjalistycznego w postsocjalistyczne i kapitalistyczne. Okres transformacji społeczno- ustrojowej przyniósł diametralną zmianę polityki mieszkaniowej, a w konsekwencji statusu własności. Na dynamikę komšiluka znacząco wpływają również procesy migracji i zmiany stylu życia.
Referat powstał na podstawie danych zebranych podczas badań terenowych realizowanych w ramach działania badawczego pt. „Komšiluk w wielkim mieście? Relacje sąsiedzkie w Nowym Belgradzie” finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (Miniatura 7, nr rej. 2023/07/X/HS2/00085).