Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko-łacińska

Abstract

Bartłomiej z Bydgoszczy należy do najwybitniejszych bernardynów bydgoskich pierwszej połowy XVI wieku. Jest autorem łącznie 6 rękopisów liczących ponad 2600 stron. Jego łacińsko-polskie słowniki z 1532 i 1544 roku ze względu na bogaty materiał polski uznawane są za największe zbiory polskiej leksyki pierwszej połowy XVI stulecia. Rękopis z 1532 roku (pt. Vocabularius ex Calepino, Breviloquo et Mamotrecto recollectus) liczy 257 kart i gromadzi 4276 wyrazów polskich, które są odpowiednikami 4488 haseł łacińskich. Drugi leksykon Bartłomieja ma postać zapisków na marginesach, liczącego ponad 600 stron, piętnastowiecznego znanego słownika łacińskiego Jana Reuchlina (Vocabularius breviloquus, Argentine 1488). Bartłomiej podał w nim polskie ekwiwalenty ponad 11 tysięcy haseł łacińskich. Jest tam łącznie około 7000 nowych wyrazów, których nie było w słowniku z 1532 roku. Leksykony Bartłomieja gromadzą słownictwo polskie z różnych dziedzin życia. Oprócz podstawowego słownictwa jest w nich licznie poświadczona leksyka specjalna. Znaleźć tu można terminologię: filozoficzną, teologiczną, przyrodniczo-lekarską, prawną, żeglarską, gramatyczną oraz biblijną. Oba słowniki zakonnika nie tylko gromadzą obfity materiał polski i łaciński, lecz także liczne hasła osobliwe nieznane tak obszernym publikacjom jak np. Słownik polszczyzny XVI wieku czy Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce. Słowniki Bartłomieja z Bydgoszczy nie były przeznaczone do druku. Pełniły funkcję m.in. podręczników w klasztornym studium filozoficznym w Bydgoszczy oraz encyklopedii wiedzy o ówczesnym świecie, zbierających wiadomości z różnych dziedzin nauki i życia praktycznego, np. o sposobach przyrządzania leków. Niniejsza „odwrócona” wersja polsko-łacińska słownika Bartłomieja z Bydgoszczy pt. Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy – wersja polsko-łacińska ukazywała się nakładem Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk w latach 1999-2019. Łącznie w 6 częściach edycji Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy – wersja polsko-łacińska znalazło się ponad 10 600 wyrazów (haseł) polskich.

Bartholomew of Bydgoszcz was among the most outstanding early 16th century Bydgoszcz Friars Minor of the Observance. He authored six manuscripts, totalling over 2,600 pages. His Latin-Polish dictionaries of 1532 and 1544 contain Polish material which is so rich that the works are considered the most extensive collections of Polish vocabulary from the first half of the 16th century. The 1532 manuscript (entitled Vocabularius ex Calepino, Breviloquo et Mamotrecto recollectus) counts 257 leaves and contains 4,276 Polish words as equivalents to 4,488 Latin entries. Bartholomew’s second lexicon took on the form of notes on the margins of the famous 600-page-long 15th century Latin dictionary of Johann Reuchlin (Vocabularius breviloquus, Argentine 1488). In this second work, Batholomew lists Polish equivalents for over 11,000 Latin entries. Altogether, this listing covers around 7,000 new words that were absent from the 1532 dictionary. Bartholomew’s lexicons include Polish words from various spheres of life. Apart from basic vocabulary, they feature abundant specialist lexis, represented by philosophical, theological, naturalist and medical, legal, maritime, grammar and biblical terminology. Both dictionaries bring together not only rich Polish and Latin language material but also numerous idiosyncratic entries, not attested in such voluminous works as Słownik polszczyzny XVI wieku [Dictionary of 16th century Polish language] or Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce [Dictionary of medieval Latin in Poland]. The dictionaries by Bartholomew of Bydgoszcz were not intended for print. They served as, among other things, textbooks in the school of philosophy at his monastery in Bydgoszcz and an encyclopaedia of his contemporary world, summarising information from various fields of science and of practice, like preparation of medicines. This complete “reversed” Polish-Latin version of Bartholomew's dictionary, published by the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences, in 1999-2019 features more than 10,600 Polish words (entries).