Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka (wyd. 3)

Abstract

Książka omawia i poddaje analizie szereg opartych na danych językowych teorii i hipotez odnoszących się do etnogenezy Słowian. Ostateczne sformułowane na postawie badań wnioski można streścić następująco: Słowianie odłączyli się od rodziny praindoeuropejskiej; dane językowe nie pozwalają nam jednak jednoznacznie określić ich miejsca pochodzenia ani przebiegu procesu dyferencjacji i wyłonienia się różnych grup językowych. Istnienie licznych językowych związków bałtyjsko-słowiańskich sugeruje, że obie grupy językowe rozwijały się niedaleko od siebie lub też wspólnie. Jednakże na podstawie samych faktów językowych trudno określić miejsce pochodzenia Bałtów i Słowian. W którymś momencie doszło do rozdzielenia obu grup etnicznych, nie znamy jednak powodów tego rozłamu ani nie wiemy, jakie czynniki doprowadziły do rozwoju niezależnego języka słowiańskiego. Dane językowe pozwalają przyjąć założenie, że w dawnej historii dochodziło do kontaktów między językami słowiańskimi, italijskimi i germańskimi, nie udało się wszakże wyjaśnić z pewnością, gdzie i kiedy miało to miejsce. Obecność śladów celtyckich w językach słowiańskich, która doczekała się różnorakich interpretacji (niektórzy językoznawcy utrzymują, że w dalekiej przeszłości Słowianie utrzymywali być może kontakty z Celtami) z trudem poddaje się analizie, jako że nasza wiedza o dialektach celtyckich jest znikoma. Nie ulega wątpliwości, że dochodziło do kontaktów słowiańsko-irańskich, lecz trudno obecnie ocenić ich zakres i charakter. Wymagałoby to dalszych badań. Jeśli chodzi o kontakty między Słowianami a Germanami, bardzo ważne jest, by wyraźnie i szczegółowo rozgraniczyć ich fazy. Językoznawcy natrafiają tu na wielkie problemy ze względu na brak jednoznacznych kryteriów pozwalających oddzielić gotycką warstwę językową od warstwy pragermańskiej. Nie jesteśmy obecnie w stanie określić jednoznacznie położenia ojczyzny Słowian. Nie pozwalają na to ani badania nad hydronimami, ani analiza słowiańskich etnonimów, terminów botanicznych i zoologicznych czy współczesnych podziałów leksykalnych. Wiemy za to, że prawdziwi – nie zaś domniemani – Słowianie pojawiają się na historycznym etapie rozwoju w VI w. n.e. oraz że rekonstrukcja wczesnosłowiańskiego systemu fonetycznego i morfologicznego wskazuje na niezwykłą jednorodność języka prasłowiańskiego. Można zatem dojść do wniosku, że do fonetycznej dyferencjacji języka Słowian doszło w II poł. I tysiąclecia n.e., kiedy grupa ta zaczęła gwałtowną ekspansję, opanowując wielkie obszary na południu, północnym wschodzie i północnym zachodzie Europy. Możemy więc mówić o eksplozji demograficznej, która z kolei doprowadziła do ekspansji słowiańskiego etnosu, skupionego uprzednio na niewielkim terytorium. W pracach przed- i powojennych zaproponowano szereg rozwiązań trudnego problemu etnogenezy Słowian. Autorka niniejszej książki uchyla się od wyciągania daleko idących wniosków, ponieważ – jak twierdzi – z jednej strony żadna z istniejących teorii nie jest przekonująca, z drugiej zaś strony na podstawie samych danych językowych nie da się przeprowadzić pełnej rekonstrukcji prehistorii Słowian.

In this work, consisting of 7 chapters (I. An outline of the early history of linguistic researches on the ethnogenesis of the Slavs; II. Linguistics and other disciplines conducting researches on the early history of the Slavs; III. The hydronymic aspect of research on the ethnogenesis of the Slavs; IV. Slavic ethnonyms and anthroponyms; V. The phonetic differentiation of Slavic; VI. The role of vocabulary in research on the ethnogenesis of the Slavs; VII. The stages preceding the historical past of the Slavs), various theories and hypotheses based on linguistic facts and connected with the ethnogenesis of the Slavs are presented and analysed. The final conclusions based on the research could be stated as follows: The Slavs broke away from the great Proto-Indo-European family; on the basis of linguistic facts we cannot, however, situate their original homeland without some hesitation, nor do we know exactly how the process of differentiation took place and in what way the various language groups emerged. There exist many Balto-Slavic linguistic connections that point to a close or common development of these two language groups. However, on the basis of linguistic facts alone, it is difficult to determine the location of the original homeland of the Slavs and Balts. At some point these two ethnic groups separated; we cannot, however, state the reason for this break, nor what factors brought about the development of linguistically distinct Slavic. From the linguistic data one can assume that at an earlier points in history there existed contacts between Slavic, Italic and Germanic languages, but where and when it occurred has until now not been thoroughly explained. The presence of Celtic traces in the Slavic languages, which has been variously interpreted (some linguists maintain that in the remote past the Slavs could have been in contact with the Celts) could be analysed only with difficulty since knowledge about Celtic dialects is scarce. There undoubtedly existed some Slavic-Iranian connections, but it is difficult at present to determine the scale and character of these contacts. Further studies in this field are recommended. In the case of contacts between the Slavs and Germans it is very important to draw up a detailed chronological chart of the various phases of the contacts. Here linguists encounter great problems owing to a lack of sufficient criteria to separate the Gothic from the Proto-German linguistic layer. At present we are not in a position to determine unequivocally the location of early Slav homelands either in the light of hydronyms, or through the analysis of Slavic ethnonyms or botanical and zoological terminology, or on the basis of contemporary lexical divisions. We do know that the real Slavs, not the supposed ones, appear on the historical stage in the sixth century A. D., whereas the reconstruction of the early Slavic phonetic and morphological system points to the extreme uniformity of the Proto-Slavic language. On the basis of various data, one can thus maintain that the phonetic differentiation of the Slavic language occurred in the second half of the first millenium A. D., when the Slavs suddenly began to expand, occupying sizeable areas of southern, north-eastern and north-western Europe. One can thus speak of a demographic explosion which in turn brought about an expansion of a Slavic ethnos formerly centered on a much smaller area. Pre- and post-war researches have proposed whole range of solutions to the difficult problem of Slavic ethnogenesis. The author of this work refrains from providing more detailed conclusions because she claims, on one hand none of the existing theories is convincing and on the other she is of the opinion that on the basis of the linguistic facts it is impossible to carry out a full reconstruction of the prehistory of the Slavs.