Naszego nie damy. Spory i obrazy polityczne w Serbii i Chorwacji po roku 2000

Abstract

Celem niniejszej książki jest analiza imaginarium oporu politycznego trzech dużych grup społecznych w Serbii i Chorwacji. Każda z nich po roku 2000, na gruncie zarówno serbskim, jak i chorwackim, po raz pierwszy ma okazję zaprezentować się i zademonstrować swoje obrazowe zasoby oraz wartości, do których za pomocą obrazów się odnosi. Pojawienie się tych grup na scenie politycznej jest rezultatem splotu procesów społecznych, kulturowych i ekonomicznych zwanych transformacją, która od roku 2000 dokonuje się w rożnych zakresach w obu postjugosłowiańskich krajach. Włączenie się nowych podmiotów w proces polityczny oznacza konieczność podjęcia walki o widzialność w przestrzeni publicznej. Struktura książki obejmuje wprowadzenie zawierające rys historyczny, ramy koncepcyjne badania i wyjaśnienia metodologiczne. Po nim następują trzy rozdziały poświęcone trzem rożnym grupom – prekursorom społecznych przeobrażeń – oraz analizie znaków wizualnych używanych przez nie w procesie tworzenia znaczeń. Najpierw refleksji poddano kwestie kompleksu wizualnego serbskich i chorwackich weteranów wojennych, uczestników wojen z lat dziewięćdziesiątych. Wnioski z badania wykluczają jakiekolwiek analogie i równoległości: w przypadku weteranów serbskich mamy społecznie wytworzoną niewidzialność i odmowę przydzielenia miejsca na mapie dostrzegalności, w przypadku weteranów chorwackich – wręcz nadwyżkę widzialności. Drugi rozdział analityczny poświęcono aktorom retradycjonalizacji, czyli środowiskom, które w obu społeczeństwach postrzegane są jako strażnicy wartości konserwatywnych. W przypadku chorwackim analizie poddane zostały wizualne artykulacje środowisk antyaborcyjnych, które na fali globalnego konserwatywnego zwrotu zaktywizowały się w 2013 roku również lokalnie, a następnie znacząco poszerzyły swoją działalność i wpływały na niemal wszystkie sfery życia społecznego. W przypadku serbskim analiza dotyczy środowiska prawicowego i nacjonalistycznego, pojawiającego się najczęściej w przestrzeni publicznej w obliczu sporów o serbską przeszłość, dziedzictwo narodowe i tradycję. W tych dwóch przypadkach lokalny paradygmat konserwatywny zwołuje wokół siebie dwa zupełnie inne środowiska, prowadzące polityczne spory wokół innych zagadnień, a co za tym idzie – posługujące się innymi językami wizualnymi. W przypadku serbskim język wizualny podąża za procesami poszukiwania odmienności tożsamościowych jako praktyk separujących oraz za kultem bohaterów i heroizmem. W przypadku chorwackim jest to poszukiwanie nowych rozwiązań mających na celu zapobieżenie sekularyzacji i liberalizacji tutejszego społeczeństwa. W tym celu sięga się jednak po język liberalnej demokracji, tworząc jednocześnie ideologiczne iluzje. Następny rozdział, a jednocześnie ostatnia część analityczna książki, dotyczy ruchów, które najczęściej charakteryzuje się jako antykapitalistyczne. W obu przypadkach chodzi przede wszystkim o ruchy miejskie, które po roku 2000 zaczęły intensywniej i pojawiać się na scenie politycznej. Skutkiem ich zwiększonej aktywności w sprzeciwie wobec kapitalistycznego zarządzania i eksploatacji przestrzeni wspólnej, było wytworzenie imaginarium oporu antykapitalistycznego. Przyjrzenie się protestom belgradzkich i zagrzebskich ruchów miejskich pozwala prześledzić proces stawania się podmiotów politycznych za pomocą wytwarzania własnego obrazu. Analiza pokazuje, że współcześnie mamy do czynienia z reżimem skopicznym silnie uwarunkowanym praktykami audiowizualnego kapitalizmu, z którym ruchy antykapitalistyczne muszą się zmierzyć. Walka o place i ulice staje się więc również próbą znalezienia nowych strategii widzenia i bycia widzianym, wyzwolonych z hierarchicznych relacji władzy. Ostatni rozdział ma charakter podsumowująco-syntetyzujący; przesunięto do niego refleksję teoretyczną nad pojęciem konserwatyzmu w kulturach serbskiej i chorwackiej, logiki konserwatywnej i obrazów konserwatywnych. Przyświeca mu myśl wywiedziona z analizy serbskich i chorwackich imaginariów oporu, przecząca przeczuciu, że świat obrazowy uwalnia się z ram, konwencji i reżimów, szczególnie podczas noszących cechy karnawałowe protestów. Przeciwnie, poddane analizie manifestacje o całkowicie odmiennych afiliacjach politycznych i o różnych sposobach artykulacji swojej politycznej podmiotowości wytwarzają i stosują obrazy skonstruowane zgodnie z tą samą logiką. Nazwano je obrazami konserwatywnymi, ponieważ ich wewnętrzna struktura, wynikająca z warunków powstawania, oraz kulturowe konteksty funkcjonowania sprawiają, że można je odczytać jako obrazy na wielu poziomach przeniknięte hybrydyczną logiką konserwatywną. W polu wizualnym skutkuje to brakiem obrazów rewolucyjnych, przynoszących gwałtowne i nieodwracalne zmiany, odstających od znanych i utrwalonych sposobów obrazowania oporu. Na tej podstawie wyłonionych zostało kilka kategorii obrazów podszytych logiką konserwatywną: obrazy permanentnego kryzysu, obrazy moralne, ocalające, zakorzenione i sprawujące władzę.

The aim of this book is to analyse the imaginary of political resistance of three large social groups in Serbia and Croatia. After 2000, each of them, both in the Serbian and Croatian contexts, for the first time has had the opportunity to present itself and demonstrate its visual resources and the values to which it refers through images. The appearance of these groups on the political scene is the result of a combination of social, cultural and economic processes which, to various extents, have been taking place in both post-Yugoslav countries in question since 2000 and are referred to as transformation. The involvement of new actors in the political process means that they need to struggle for visibility in public space. The book opens with an introductory chapter, providing a historical outline, presenting the conceptual framework of the study, and explaining its methodology. It is followed by three chapters which are devoted to three different groups – precursors of social transformations – and offer an analysis of the visual signs they use in the process of creating meanings. First, the issues of the visual complex of Serbian and Croatian war veterans, participants of the wars of the 1990s, are considered. The conclusions indicate there are certainly no analogies or parallels: in the case of Serbian veterans, we observe a socially produced invisibility and a refusal to allocate them a place on the map of visibility, in the case of Croatian veterans – an excess of visibility. The second analytical chapter is devoted to the actors of retraditionalisation, that is, the circles that are perceived as guardians of conservative values in both societies. In the Croatian case, the analysis concerns visual articulations produced by the anti-abortion circles, which, with the global conservative turn, became active in 2013 and then significantly expanded their activity and influenced almost all spheres of social life. In the Serbian case, the analysis considers the right-wing and nationalist circles, which most often appear in public space in the context of disputes about the Serbian past, national heritage and tradition. In these two cases, the local conservative paradigm mobilises two entirely different environments, conducting political disputes around different issues, and consequently using different visual languages. In the Serbian case, the visual language follows the processes of searching for identity differences as separating practices; it also follows the cult of heroes and heroism. In the Croatian case, it is a search for new ways of preventing the secularisation and liberalisation of the country’s society. However, the language used for the purpose is that of liberal democracy, and the process involves creating ideological illusions. The next chapter, and at the same time the last analytical part of the book, concerns movements that are most often characterised as anti-capitalist. In both cases, this mainly refers to urban movements, which began to be increasingly more visible on the political scene after 2000. The intensification of their activity against capitalist management and exploitation of public space resulted in the creation of an imaginary of anti-capitalist resistance. Taking a close look at the protests of the Belgrade and Zagreb urban movements enables us to trace the process of becoming of political actors by means of creating their own image. The analysis shows that today we are dealing with a scopic regime strongly conditioned by the practices of audiovisual capitalism, which anti-capitalist movements need to confront. The struggle for the streets and squares thus also becomes an attempt to find new strategies of seeing and being seen, liberated from hierarchical power relations. The final chapter provides a summary and overview of the findings of the study, including theoretical reflection on the concept of conservatism in Serbian and Croatian cultures, conservative logic and conservative images. It is guided by an idea emerging from the analysis of Serbian and Croatian imaginaries of resistance, an idea that contradicts the intuition that the world of images becomes liberated from frames, conventions and regimes, especially during protests, which have certain carnivalesque features. On the contrary, although the analysed protests and demonstrations display completely different political affiliations and different ways of articulating one’s political subjectivity, they produce and employ images constructed in accordance with the same logic. The images in question can be called conservative: owing to their internal structure (resulting from the conditions of their creation) and the cultural contexts of their functioning, they can be read as images permeated with hybrid conservative logic on many levels. In the visual field, this results in the lack of revolutionary images, ones that would bring about sudden and irreversible changes and diverge from the familiar and established ways of depicting resistance. The study identifies several categories of images with the underlying conservative logic: images of permanent crisis, moral images, images of salvation, images that are rooted, and images that exercise power.