Ukształtowani przez historię. Polacy na dawnych Kresach Północno-Wschodnich i Łotwie w ocenie własnej (poglądy, status społeczny, atrybuty polskości, rola wyznania, sąsiedzi, losy)

Abstract

Książka składa się z trzech głównych części. Część pierwsza stanowi wprowadzenie w tematykę dotyczącą Kresów jako wschodnich obszarów dawnej Rzeczypospolitej, na których osiedlali się Polacy z etnicznej Polski. Część ta pokazuje, jakie oddziaływanie miał napływ ludności polskiej na polonizowanie się i przyswajanie przez etnicznych mieszkańców mowy przybyszów. W Części drugiej, stanowiącej najważniejszą część opracowania, przedstawione są wypowiedzi Kresowian pozwalające wyciągnąć wnioski odnośnie do roli historycznych zmian, które wywołały nieodwracalne przeobrażenia w ich życiu, do poglądów na rolę Kościoła katolickiego, różnice społeczne (szlachta – chłopi), procesy i przyczyny depolonizacji, także na tolerancję i animozje na tle wyznaniowym i narodowościowym. Od chwili rozbioru Polski (pod koniec XVIII w.) we wschodniej części dawnej Rzeczypospolitej następowały częste zmiany państwowości: Rosja carska, niepodległa Polska, Związek Radziecki (w postaci republik socjalistycznych podległych Moskwie), w końcowej fazie niezawisła Litwa i niezawisła Łotwa w składzie Unii Europejskiej oraz pseudosamodzielna Białoruś pod dyktaturą Aliaksandra Łukaszenki, popierana przez Rosję. Każda zmiana państwowości pozostawiała zmiany w psychice mieszkańców tych ziem, nie tylko ludności etnicznej, ale też napływowej. Część trzecia, która zawiera przegląd cech językowych polszczyzny północnokresowej, przeznaczona jest przede wszystkim dla historyków, socjologów, psychologów i tych językoznawców, którzy nie zajmowali się dialektologią. Tu czytelnik znajdzie wykaz cech językowych charakteryzujących mowę tutejszych Polaków jako wspólną dla całego obszaru polszczyzny północnokresowej. Niewielkie różnice na poszczególnych terytoriach etnicznych (Białoruś, Litwa, Łotwa) – będące wynikiem wpływu lokalnych języków narodowościowych – nie przekreślają tej wspólnoty. W Aneksach przedstawiony jest tzw. aparat pomocniczy. Składają się nań przede wszystkim trzy słowniczki: „Słownictwo i zwroty zapożyczone i trudniejsze do zrozumienia regionalizmy” (582 jednostki), „Wykaz nazw miejscowości i obszarów (oraz ich lokalizacja) wraz z wariantami funkcjonującymi w mowie informatorów, a także nazw użytych w relacjach odautorskich” (230 jednostek słownikowych), „Słownik polszczyzny łotewskiej na podstawie wywiadów z polską ludnością wiejską na Łotwie (powiat Madona)” (705 jednostek), ale też dwa spisy publikacji na temat polszczyzny północnokresowej: pierwszy – pracowników IS PAN oraz oraz drugi – językoznawców spoza IS PAN.

This book consists of three parts. Part One provides an introduction to the issues in focus, including information about the areas of Polish settlement in the Kresy, the eastern regions of the historical Polish-Lithuanian Commonwealth, and about the impact of the process on the native local population: Polonisation and the adoption of the Polish language. Part Two, the key part of the volume, presents a selection of passages from interviews with Poles from the geographical area under consideration. The informants talk about historical events which had a profound impact on their lives, and voice their opinions on a number of issues, including the role of the Roman Catholic Church, social differences (the gentry vs the peasantry), the process of de-Polonisation and its reasons, as well as tolerance on the one hand, and religious and etnic animosities on the other. From the Partitions (in the late eighteenth century), the eastern regions of the former Polish-Lithuanian Commonwealth experienced changes of political borders several times and belonged to different political entities: the Russian Empire, independent Poland, the national republics of the Soviet Union; as it is today, they are part of independent Lithuania and Latvia (members of the European Union), and quasi- independent Belarus under Aliaksandr Lukashenka (supported by Moscow). Each of those changes on the political map left an imprint on the mindset of the inhabitants of the area, both native and immigrant. Part Three offers an overview of language features of North Borderland Polish (polszczyzna północnokresowa). Although it is aimed at non-linguistic readership (historians, sociologists, psychologists and scholars in other fields), it may also be useful to those linguists who do not specialise in dialectology. In this part, the reader will find a list of features common to the speech of local Poles in the entire area of North Borderland Polish. Slight differences between particular ethnic territories (Belarus, Lithuania, Latvia), which stem from the influence of respective languages, do not undermine the essential uniformity of this variety of Polish. In order to help the reader, the book also includes extensive appendices. The first of them is a glossary of borrowings and regionalisms which might be difficult to understand (582 entries). Appendix 2 lists the names of towns, villages and areas, and provides their explanations in geographical terms (230 entries). Appendix 3, in turn, is a glosary of the Latvian variety of Polish (based on interviews with the Polish rural population in the district of Madona, 705 entries). The final appendix provides two lists of publications on the North Borderland variety of Polish: works by scholars affiliated with the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences, and works by linguists from other reseach and academic centres.