Książka jest efektem projektu badawczego pt. „Topos wmurowanej kobiety w kulturach
Europy Południowo-Wschodniej i Węgier”, sfinansowanego ze środków NCN
(2020/37/B/HS2/00152). Poświęcona została problematyce adaptacji wędrownego
ludowego toposu wmurowanej kobiety, który z tradycji oralnej krajów Europy
Południowo-Wschodniej i Węgier przeniknął do nowoczesnych i ponowoczesnych kultur
narodowych tego obszaru. Granice eksploracji badawczej pokrywały się z granicami
występowania pieśni ludowych i legend o ofierze z kobiety, którą – według wierzeń –
budowniczowie składali w fundamentach wznoszonej budowli użyteczności publicznej
(mostu, twierdzy, czeszmy, świątyni) jako ofiarę zakładzinową, by powstrzymać rozpad
swojego dzieła. Dziesięcioosobowy zespół naukowy, którego członkowie i członkinie
reprezentują rozmaite specjalności i specjalizacje badawcze, interesowały jednak nade
wszystko transformacje tego z pozoru marginalnego fragmentu europejskiego folkloru w
nowoczesnych literaturach narodowych i sztuce od XIX do XXI wieku, w teatrze, filmie,
performansie, kulturze popularnej i edukacji. W monografii prezentujemy efekty tego
oryginalnego (z uwagi na źródła) rozpoznawania i interpretacji zasobów kulturowych,
wygenerowanych wokół toposu wmurowanej kobiety na całym założonym obszarze, a
więc w kulturze albańskiej, bośniackiej, bułgarskiej, chorwackiej, czarnogórskiej,
greckiej, macedońskiej, rumuńskiej, serbskiej, słoweńskiej i węgierskiej. Pokazujemy, w
jaki sposób topos ten został wcielony w owe kanony narodowe i jakim przekształceniom
musiał ulec, by mógł się stać elastycznym elementem narodowej semiosfery, a także, czy
rzeczywiście wszędzie do tego doszło. Omawiamy przekształcenia toposu w tekstach
alternatywnych w stosunku do kanonów narodowych, jego funkcjonalizacje, strategie
adaptacji niekiedy do sprzecznych potrzeb artystycznych, ideowych, ideologicznych i
merkantylnych. Stawiana w centrum uwagi zmiana udziela wskazówek do głębszego
zrozumienia badanych kultur oraz wpisanych w nie jawnych i niejawnych wyborów
aksjologicznych (tych zmieniających się w czasie, ale też tych, które wykazują
nieustępliwą obecność i siłę w każdej epoce historycznej).
Książka jest najobszerniejszym w skali globalnej i najbardziej wnikliwym kompendium
wiedzy na przedłożony temat. Jej przesłanie wykracza poza historię jednego popularnego
motywu wędrownego – jest istotnym głosem w debacie na temat kondycji kobiety w
świecie.
The book is the result of a research project entitled “The topos of an immured woman in
the cultures of Southeastern Europe and Hungary”, funded by the National Science Centre
[NCN] (2020/37/B/HS2/00152). It is focused on the adaptation of the wandering folk
topos of the walled-up woman, which has spread from the oral tradition of South-Eastern
Europe and Hungary into the modern and postmodern national cultures of this area. The
boundaries of the research exploration coincided with the boundaries of the occurrence of
folk songs and legends about the sacrifice of a woman who, according to beliefs, was
placed by builders in the foundations of a public building (bridge, fortress, fountain,
temple) as a foundation sacrifice to prevent the collapse of their work. However, the ten-
member research team, whose members represent various research specialisations and
disciplines, was primarily interested in the transformations of this ostensibly marginal
fragment of European folklore in modern national literatures and art from the 19th to the
21st century, in theatre, film, performance, popular culture and education. In this
monograph, we present the results of this original (given the sources) exploration and
interpretation of cultural resources generated around the topos of the walled-up woman
throughout the entire area under consideration, i.e. in Albanian, Bosnian, Bulgarian,
Croatian, Montenegrin, Greek, Macedonian, Romanian, Serbian, Slovenian and Hungarian
cultures. We demonstrate how this topos was incorporated into these national canons and
what transformations it underwent to become a flexible element of the national
semiosphere, as well as whether this process occurred everywhere. We discuss the
transformations of the topos in texts that are alternative to national canons, its
functionalisation, and strategies of adaptation to sometimes contradictory artistic,
ideological, and mercantile needs. The change that is the focus of our attention provides
clues to a deeper understanding of the cultures under study and the explicit and implicit
axiological choices embedded in them (those that change over time, but also those that
show an unyielding presence and strength in every historical epoch).
The book is the most comprehensive and insightful compendium of knowledge on the
subject on a global scale. Its message goes beyond the history of one popular wandering
motif – it is an essential voice in the debate on the condition of women in the world.
Keywords: walled-up woman, folklore, modernity, tradition, cultural transfer, Albanian
culture, Bosnian culture, Bulgarian culture, Croatian culture, Montenegrin culture, Greek
culture, Serbian culture, Romanian culture, Slovenian culture, Hungarian culture
