Na południe od Balatonu, na północ od Arty. Topos wmurowanej kobiety w kulturach Europy Południowo-Wschodniej i Węgier

Abstract

Książka jest efektem projektu badawczego pt. „Topos wmurowanej kobiety w kulturach Europy Południowo-Wschodniej i Węgier”, sfinansowanego ze środków NCN (2020/37/B/HS2/00152). Poświęcona została problematyce adaptacji wędrownego ludowego toposu wmurowanej kobiety, który z tradycji oralnej krajów Europy Południowo-Wschodniej i Węgier przeniknął do nowoczesnych i ponowoczesnych kultur narodowych tego obszaru. Granice eksploracji badawczej pokrywały się z granicami występowania pieśni ludowych i legend o ofierze z kobiety, którą – według wierzeń – budowniczowie składali w fundamentach wznoszonej budowli użyteczności publicznej

(mostu, twierdzy, czeszmy, świątyni) jako ofiarę zakładzinową, by powstrzymać rozpad swojego dzieła. Dziesięcioosobowy zespół naukowy, którego członkowie i członkinie reprezentują rozmaite specjalności i specjalizacje badawcze, interesowały jednak nade wszystko transformacje tego z pozoru marginalnego fragmentu europejskiego folkloru w nowoczesnych literaturach narodowych i sztuce od XIX do XXI wieku, w teatrze, filmie, performansie, kulturze popularnej i edukacji. W monografii prezentujemy efekty tego oryginalnego (z uwagi na źródła) rozpoznawania i interpretacji zasobów kulturowych, wygenerowanych wokół toposu wmurowanej kobiety na całym założonym obszarze, a więc w kulturze albańskiej, bośniackiej, bułgarskiej, chorwackiej, czarnogórskiej, greckiej, macedońskiej, rumuńskiej, serbskiej, słoweńskiej i węgierskiej. Pokazujemy, w jaki sposób topos ten został wcielony w owe kanony narodowe i jakim przekształceniom musiał ulec, by mógł się stać elastycznym elementem narodowej semiosfery, a także, czy rzeczywiście wszędzie do tego doszło. Omawiamy przekształcenia toposu w tekstach alternatywnych w stosunku do kanonów narodowych, jego funkcjonalizacje, strategie adaptacji niekiedy do sprzecznych potrzeb artystycznych, ideowych, ideologicznych i merkantylnych. Stawiana w centrum uwagi zmiana udziela wskazówek do głębszego zrozumienia badanych kultur oraz wpisanych w nie jawnych i niejawnych wyborów aksjologicznych (tych zmieniających się w czasie, ale też tych, które wykazują nieustępliwą obecność i siłę w każdej epoce historycznej).

Książka jest najobszerniejszym w skali globalnej i najbardziej wnikliwym kompendium wiedzy na przedłożony temat. Jej przesłanie wykracza poza historię jednego popularnego motywu wędrownego – jest istotnym głosem w debacie na temat kondycji kobiety w świecie.

The book is the result of a research project entitled “The topos of an immured woman in the cultures of Southeastern Europe and Hungary”, funded by the National Science Centre [NCN] (2020/37/B/HS2/00152). It is focused on the adaptation of the wandering folk topos of the walled-up woman, which has spread from the oral tradition of South-Eastern Europe and Hungary into the modern and postmodern national cultures of this area. The boundaries of the research exploration coincided with the boundaries of the occurrence of folk songs and legends about the sacrifice of a woman who, according to beliefs, was placed by builders in the foundations of a public building (bridge, fortress, fountain, temple) as a foundation sacrifice to prevent the collapse of their work. However, the ten- member research team, whose members represent various research specialisations and disciplines, was primarily interested in the transformations of this ostensibly marginal fragment of European folklore in modern national literatures and art from the 19th to the 21st century, in theatre, film, performance, popular culture and education. In this monograph, we present the results of this original (given the sources) exploration and interpretation of cultural resources generated around the topos of the walled-up woman throughout the entire area under consideration, i.e. in Albanian, Bosnian, Bulgarian, Croatian, Montenegrin, Greek, Macedonian, Romanian, Serbian, Slovenian and Hungarian cultures. We demonstrate how this topos was incorporated into these national canons and what transformations it underwent to become a flexible element of the national semiosphere, as well as whether this process occurred everywhere. We discuss the transformations of the topos in texts that are alternative to national canons, its functionalisation, and strategies of adaptation to sometimes contradictory artistic, ideological, and mercantile needs. The change that is the focus of our attention provides clues to a deeper understanding of the cultures under study and the explicit and implicit axiological choices embedded in them (those that change over time, but also those that show an unyielding presence and strength in every historical epoch).

The book is the most comprehensive and insightful compendium of knowledge on the subject on a global scale. Its message goes beyond the history of one popular wandering motif – it is an essential voice in the debate on the condition of women in the world. Keywords: walled-up woman, folklore, modernity, tradition, cultural transfer, Albanian culture, Bosnian culture, Bulgarian culture, Croatian culture, Montenegrin culture, Greek culture, Serbian culture, Romanian culture, Slovenian culture, Hungarian culture