Dr hab. Grażyna Szwat-Gyłybowa, prof. IS PAN - Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk

Literaturoznawca, kulturoznawca

ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3930-2084

Zainteresowania naukowe

Problematyka kulturowa na Bałkanach: kulturowa historia ruchów religijnych, historia idei, procesy formowania się tożsamości narodowej Słowian południowych oraz problematyka zmiany cywilizacyjnej.

Członkostwo w gremiach naukowych

Komitet Słowianoznawstwa PAN (od 2015 roku);
Towarzystwo Naukowe Warszawskie (od 2012 roku);
Prezydium Rady Naukowej IS PAN (2012–2018); (2019-)
Rada Wydziału Polonistyki UW (2004–2013);
Rada Naukowa Instytutu Slawistyki PAN (od 2006 roku);
Rada Instytutu Slawistyki Zachodniej i Południowej (od 2014 roku)
Rada Fundacji Slawistycznej (od 2006 roku);
Kapituła Nagrody FS za Debiut Slawistyczny
Redaktor naczelna czasopisma „Slavia Meridionalis” (od 2006 do 2019 roku);
Komitet redakcyjny czasopisma „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” (od 2008 do 2019);
Komitet redakcyjny czasopisma „Литературна мисъл” (od 2012 roku);
Komisja Badan Porównawczych nad Literaturami Słowiańskimi przy MKS (od 2008).

Nagrody i odznaczenia

1994 – wyróżnienie Dyplomem Ministra Kultury Republiki Bułgarii za Zasługi dla Kultury Bułgarskiej;
1999 – wyróżnienie Dyplomem Ministra Kultury Republiki Bułgarii za Zasługi dla Kultury Bułgarskiej;
2004 – Dyplom Honorowy Bułgarskiej Akademii Nauk za Zasługi dla Bułgarystyki;
2004 – Medal 50-lecia slawistyki w PAN;
2004 – Nagroda Rektora z okazji Święta Uniwersytetu Warszawskiego;
2005 – Srebrny Krzyż Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej;
2006 – nominacja do nagrody UMCS im. Jerzego Giedroycia za książkę Haersesis bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku (2005) (https://www.umcs.pl/pl/nominowani,1759.htm#page-5);
2012 – Złoty Medal za Długoletnią Służbę;
2016 – Odznaka im. Marina Drinowa BAN ze Wstęgą;
2016 – Błękitna Wstęga Uniwersytetu Sofijskiego im. Klimenta Ochrydzkiego;
2016 – Doktorat honoris causa Uniwersytetu Sofijskiego im. Klimenta Ochrydzkiego.

Publikacje

Monografie:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1991). W kręgu bułgarskiej groteski (o twórczości Jordana Radiczkowa). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Haeresis bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). Haeresis bulgarica v bŭlgarskoto kulturno sŭznanie na XIX i XX vek (V. Deianova, Tłum.). Sofiia: Universitetsko izdatelstvo sv. Kliment Okhridski.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). Bogomilism. The Afterlife of the „Bulgarian Heresy” (P. Szymczak, Tłum.). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Dostępna https://ispan.waw.pl/ireteslaw/bitstream/handle/20.500.12528/83/G_Szwat-Gylybowa_-_Bogomilism_The_Afterlife_of_the_Bulgarian_Heresy.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Monografie współautorskie:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (Red.). (2011). Leksykon tradycji bułgarskiej. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna, Gil, Dorota oraz Miodyński, Lech (Red.). (2018). Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII-XXI wiek. Tom 1. Oświecenie. Religia. Racjonalizm. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Dostępna http://ireteslaw.ispan.waw.pl/handle/20.500.12528/588

Monografie redagowane i współredagowane:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Makowiecki, Andrzej Z. (2001). Kultura – Język- Komunikacja. Problemy globalizacji i kultur narodowych. Warszawa: Wydział Polonistyki UW / Instytut Slawistyki PAN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Goszczyńska, Joanna (Red.). (2008). Przemilczenia w relacjach międzykulturowych. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Bogusławska, Magdalena (Red.). (2008). Bunt tradycji-tradycja buntu. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Krzysztofowi Wrocławskiemu. Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Goszczyńska, Joanna (Red.). (2010). Znaczące przestrzenie Słowiańszczyzny. Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (Red.). (2011). Leksykon tradycji bułgarskiej. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna, Gil, Dorota oraz Miodyński, Lech (Red.). (2018). Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII-XXI wiek. Tom 1. Oświecenie. Religia. Racjonalizm. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Dostępna http://ireteslaw.ispan.waw.pl/handle/20.500.12528/588

Redakcja i współredakcja pism:

„Slavia Meridionalis”;
„Prace Filologiczne. Seria Literaturoznawcza”.

Artykuły naukowe:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1981). Narrator w prozie J. Radiczkowa z lat sześćdziesiątych. W Od Wisły do Maricy = Ot Visla do Marica: 681-1981 (ss. 239-248). Kraków: Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Bułgarskiej.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1981). Funkcja groteski w prozie J. Radiczkowa z lat sześćdziesiątych. Pamiętnik Słowiański, XXXI, 127-146.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1986). Regionalizm w prozie J.Radiczkowa. W Teresa Dąbek-Wirgowa (Red.), Kategorie peryferii i centrum w kształtowaniu się kultur narodowych (ss. 211-218). Warszawa: Instytut Filologii Słowiańskiej, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1987). O czarnym nurcie w ekspresjonizmie bułgarskim. W Teresa Dąbek-Wirgowa (Red.), Powstanie wrześniowe 1923 roku w literaturze bułgarskiej (ss. 31-47). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1988). Ĭ. Radichkov i magicheskiiat realizŭm. W T. Żeczew, K. Kujumdżijew oraz S. Chadżikosew (Red.), Dokladi ot Vtori mezhdunaroden kongres po bŭlgaristikata (ss. 479-484). Sofiia: Bŭlgarska akademiia na naukte.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1991). Opowiadania Radiczkowa jako świadectwo historyczne. W Teresa Dąbek-Wirgowa, Joanna Rapacka, Jan Wierzbicki oraz Krzysztof Wrocławski (Red.), Studia o literaturze i folklorze Słowian: dedykowane Józefowi Magnuszewskiemu (ss. 229-234). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1992). Europa i Orient w świetle bułgarskiej prozy wspomnieniowej XIX stulecia. W Teresa Dąbek-Wirgowa oraz Andrzej Z. Makowiecki (Red.), Kategoria Europy w kulturach słowiańskich (ss. 169-173). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1993). Stereotyp Turka w piśmiennictwie bułgarskim XIX stulecia a grzechy europejskiego orientalizmu. W Teresa Dąbek-Wirgowa oraz Andrzej Z. Makowiecki (Red.), Kategoria narodu w kulturach słowiańskich (ss. 71-76). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1994). Literatura jako narzędzie zła. W Teresa Dąbek-Wirgowa oraz Andrzej Z. Makowiecki (Red.), Kategoria dobra i zła w literaturach słowiańskich (ss. 121-126). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2001). Bojan Obretenow i jego rekapitulacja ideologii bułgarskiego odrodzenia narodowego. W Małgorzata Korytkowska, Georgi Minczew oraz Zdzisław Darasz (Red.), Między kulturą niską a wysoką – zjawiska językowe, literackie, kulturowe (pamięci prof. dr hab. Teresy Dąbek – Wirgowej) (ss. 141-151). Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2001). Bułgarscy misjonarze globalizacji. W Grażyna Szwat-Gyłybowa oraz Andrzej Z. Makowiecki (Red.), Kultura – Język- Komunikacja. Problemy globalizacji i kultur narodowych (ss. 109-116). Warszawa: Wydział Polonistyki UW, Instytut Slawistyki PAN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2001). Mag i uzdrowiciel (czyli projekt badań nad tym, jak kultura bułgarska uczy odzyskać, zachować i nie stracić zdrowia). Studia Litteraria Polono–Slavica, 6, 121-126.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2002). Bulgarian Literature as a Reflection of Cultural Consciousness. A Postscript to the Great Heresy. W Jolanta Sujecka (Red.), The National Idea as a Research Problem (ss. 161-172). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2002). Bułgarscy „Czciciele Całunu” (wokół problemu nadinterpretacji). Pamiętnik Słowiański, LII, 3-19.
- Przedruk w języku bułgarskim: Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). Metamorfozite na bŭlgarskite neognostitsi (kŭm problema za svrŭhinterpretatsiiata). W Nikolaĭ Aretov (Red.), Balkanskite identichnosti v bŭlgarskata kultura (ss. 209-228). Sofiia. Dostępny http://www.ilit.bas.bg/bi
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). Pytanie o conditio bulgarica w kontekście mitu bogomilskiego. W Joanna Goszczyńska (Red.), Problemy tożsamości kulturowej w krajach słowiańskich (Jej formy i przemiany) (ss. 7-25). Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW.
- Przedruk w języku bułgarskim: Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Bŭprosŭt za conditio bulgarica v konteksta na bogomilskiia mit. Literaturna misŭl, 2005(2), 113-124.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). Antona Donczewa dwie opowieści o świętych i męczennikach gnozy. Pamiętnik Słowiański, LIII, 33-45.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). Pametta na istoriiata. Edna ravnosmetka na Stefan TSanev. Literaturna misŭl, 2003(1-2), 112-121.
- Przedruk: Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). Pametta na istoriiata. Edna ravnosmetka na Stefan TSanev. Dostępny http://www.slovar.org/c18/pari/schwat.htm
- Przedruk: Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2004). Pametta na istoriiata. Edna ravnosmetka na Stefan TSanev. W R. Zaimova oraz N. Aretov (Red.), Pari. Dumi. Pamet (ss. 245-269). Sofiia.
- Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Pamięć historii. Rozrachunek Stefana Canewa. Slavia Meridionalis, 5, 97-110.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2004). Inspiracje teozoficzne. Przypadek Petyra Dynowa i jego biografa Atanasa Sławowa. W Joanna Goszczyńska (Red.), Problemy tożsamości kulturowej w krajach słowiańskich (Jej formy i przemiany). T. 2 (ss. 87-109). Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Bogomilstwo – wielki temat kultury bułgarskiej w prozie Emiliana Stanewa. W I. Malej oraz Z. Tarajło-Lipowska (Red.), Wielkie tematy kultury w literaturach słowiańskich, t.6 (ss. 91-100). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Mnemotechnika Petyra Dynowa. Południowosłowiańskie Zeszyty Naukowe. Język. Literatura. Kultura, 2005(2), 139-150.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Bŭprosŭt za conditio bulgarica v konteksta na bogomilskiia mit. Literaturna misŭl, 2005(2), 113-124.
- wydanie bułg. tekstu: Szwa-Gyłybowa, Grażyna (2005/2006). Pytanie o conditio bulgarica w kontekście mitu bogomilskiego. W Joanna Goszczyńska (Red.), Problemy tożsamości kulturowej w krajach słowiańskich (Jej formy i przemiany). T. 3 (ss. 7-25). Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2006). Projekt desekularyzacji kultury bułgarskiej w czasach Żiwkowowskich?. W Joanna Królak oraz Jerzy Molas (Red.), Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawistyki (ss. 333-341). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2007). Bałkan – „wynaleziona” przestrzeń narodowa Bułgarów. Slavia Meridionalis, 7, 109-122.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2007). Bułgarska mitologia narodowa z perspektywy polskich badaczy. Slavia Meridionalis, 7, 207-216.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). Bogomilstwo jako kategoria kulturowa w nowoczesnym dyskursie tożsamościowym Słowian południowych (o potrzebie badań porównawczych). W Lucjan Suchanek oraz Krzysztof Wrocławski (Red.), Literaturoznawstwo. Kulturologia. Folklorystyka. Prace na XIV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Ochrydzie 2008 (ss. 221-229). Warszawa: Komitet Słowianoznawstwa PAN. (Z polskich studiów slawistycznych).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). Paradygmaty bułgarskich misjonizmów. W Mariola Walczak-Mikołajczakowa (Red.), Mozaika religijna Bałkanów (ss. 159-166). Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnense.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). Bułgarów podróż w głąb czasu – inspiracje orfickie. W Magdalena Bogusławska oraz Grażyna Szwat-Gyłybowa (Red.), Bunt tradycji – tradycja buntu. Księga dedykowana prof. Krzysztofowi Wrocławskiemu (ss. 273-282). Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). O szczególnym przypadku przemilczenia w relacjach Bułgara z Europą. W Joanna Goszczyńska oraz Grażyna Szwat-Gyłybowa (Red.), Przemilczenia w relacjach międzykulturowych (ss. 271-284). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). Kilka słów o przemilczeniu. W Joanna Goszczyńska oraz Grażyna Szwat-Gyłybowa (Red.), Przemilczenia w relacjach międzykulturowych (ss. 9-19). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). Nasze pismo – ich księgi – nasze słowo. Funkcjonalizacje tradycji cyrylometodejskiej w Bułgarii. Slavia Meridionalis, 8, 342-364.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2009). The Lonely Sceptic. Bulgarian culture in the trap of its neo-Manichaean tradition. Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, 34, 27-40.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2009). Prisŭstvieto/otsŭsstvieto na bŭlgarskata kniga v Polsha. Wiener Slawistisches Jahrbuch, 55, 131-138.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2009). Batak. Miejsce pamięci w bułgarskiej świadomości zbiorowej. Borussia, 46, 7-27.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2009). Bŭlgarskite izgoreni knigi. Za konfrontatsiiata na oralnata i pismeta kultura v perioda na bŭlgarskoto natsionalno vŭzrazhdane. W P. Karag’ozov oraz IU. Stoianova (Red.), Prekhodi i granitsi (ss.199-207). Sofiia.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). Bogomilstvo. (Samotnostta na skeptika. Bŭlgarskata kultura v kapana na sobstvenata neomanikheĭska traditsiia. W D. Chavradov (Red.), Kontsepti na bŭlgarskata kultura (ss. 136-154). Shumen: Universitetsko izdatelstvo „Episkop Konstantin Preslavski”.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). O palimpseście kultury. W Ewa Bem-Wiśniewska (Red.), Zabawy pożyteczne prozą (ss. 300-306). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). Panowanie osmańskie w bułgarskiej refleksji o kulturze narodowej. Południowosłowiańskie zeszyty naukowe, 7, 179-188.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2011). Batak – ein Erinnerungsort im bulgarischen kollektiven Bewusstsein. Südosteuropa Mitteilungen, 2011(1), 36-48.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2011). Królewska rodzina, święta prorokini (wyrocznia) i dwór. Czy jest z czego się śmiać?. W Magdalena Bogusławska, Zuzanna Grębecka oraz Ewa Wróblewska-Trochimiuk (Red.), Komunistyczni bohaterowie, t. 1: Tradycja, kult rytuał (ss. 167-177). Warszawa-Kraków: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego – Wydawnictwo LIBRON.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2011). Oshte vednŭzh za Batak. Versiiata na Antoni P’otrovski. W Naĭda Ivanova, Elena Daradanova, Vitka Deleva, Diliana Dencheva, Raĭna Amberova, … oraz Martin Stefanov (Red.), Istina, mistifikatsiia, lŭzha v slavianskite ezitsi literaturi i kulturi (ss. 697-704). Sofiia.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2012). Izobreteni emotsii i prakticheskiia razum. Kazusŭt – „Bŭlgariia”. W N. Danov, P. Boiadzhiev, R. Zaimov oraz N. Aretov (Red.), Pŭrva radost e za mene. Emotsionalnoto sŭdŭrzhanie na bŭlgarskata natsionalna identichnost: istoricheski koreni i sŭvremenni izmereniia (ss. 254-266). Sofiia.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2012). (Nie)konwencjonalny trakt outsidera. O dylematach bułgarskich intelektualistów. W Bogusław Zieliński, Agata Firlej oraz Wojciech Jóźwiak (Red.), Topografia tożsamości. T. 2 (ss. 37-46). Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2012). Mezhdukonfesionalen razmisŭl vŭrkhu eseto na Kalin IAnakiev „Postistoriia na dushata. Kulturata na „poslednite vremena”. W Ĭ. Goshtinska, T. Leontieva, B. Biolchev et al. (Red.), SLAVIANITE, OBSHTESTVO, RELIGIIA, KULTURA. Iubileen sbornik v chest na 60-godishninata na profesor dfn Panaĭot Karag’ozov (ss. 317-327). Sofiia.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2012). Wokół problematyki przemilczenia w relacjach z Innym. W K. Protokhristov et al. (Red.), Prostranstvata na slovoto, t. 2 (ss. 214-224). Sofiia. (przedruk).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2013). Koncepcja końca czasów w eseju Kalina Janakiewa „Posthistoria duszy. Kultura czasów ostatecznych”. W J. C. Kałużny oraz A. Żywiołek (Red.), Kulturowe paradygmaty końca. Studia komparatystyczne (ss. 151-164). Częstochowa: Akademia im. Jana Długosza.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2014). Playing Catch up: The Notion of Needing to Accelerate a Country’s Progress Towards a Civilised Paradise – The Bulgarian Version. Slavia Meridionalis, 14, 310-328.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2014). Kalin Yanakiev’s as a writer of apocrypha? Remarks on the essay „A Debate on Theodicy”. Studia Ceranea, 2014(4), 217-230.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2014). O slawistyce, myśleniu i polityce. Studia Litteraria, 9(3). Dostępny http://www.ejournals.eu/Studia-Litteraria/2014/Issue3/art/3895/
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2014). Mikołaja Grynberga poszukiwanie życia. Znak, 2014(12), 110-113.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). Adamov mit v proizvedenieto na Stoian Mikhaĭlovski „Poema na zloto”. Literaturna misŭl, 2015(1), 46-61.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). The yamarluk of the sons of Hagar and the Sultan’s velvet coat. Borderlands between civilizations: the Bulgarian perspective. Ceský lid, 102(1), 55-73. Dostępny http://ceskylid.avcr.cz/index.php/ceskylid/issue/current
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). Researching sites of memory as a useful tool for art historians. W C. Levy & J. Spassova (Red.), Rethinking Histories of Arts in the 20th Century (ss. 145-156). Sofia: Institute of Art Studies.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). Izledvaĭki mestata na pametta kato instrument v istoricheskoto izkustvoznanie. W Kler Levi, Ĭoanna Spasova-Dikova oraz Elka Traĭkova (Red.), Preosmisliaĭki istoriite na izkustvata prez XX vek (ss. 167-178). Sofiia: Institut za izsledvane izkustvata BAN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). „Rzeka krwi” i pewien możliwy dialog międzykulturowy. Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo, 2015(5(8)), 271-290.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2015). Miejsca pamięci kulturowej jako sfera transformacji wartości. W Ewa Golachowska oraz Dorota Pazio-Wlazłowska (Red.), Konstrukcje i destrukcje tożsamości, t. IV. Wartości w świecie słowiańskim (ss. 61-67). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2016). Philip Rieff’s typology of culture and its applicability to the literary hybridization of the theological ideas of humanity and spiritual progress (a Bulgarian case study). Slavia Meridionalis, 16, 461-481.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2016). Opit za razmisŭl vŭrkhu vŭzmozhnite napravleniia v samorazbiraneto na slavistikata. Kirilo–Metodievski studii, 25, 161-172.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2016). Za prilozhimostta na tipologiiata na Filip Rif v izsledvanniata vŭrkhu literaturni narativi za dukhoven progres (edin bŭlgarski primer). Kirilo–Metodievski studii, 25, 305-315.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2016). Ballada o zamurowanej niewieście i intelektualni kłusownicy. W Magdalena Bogusławska, Joanna Goszczyńska oraz Jasmina Šuler Galos (Red.), Czytać. Wędrować. Być: tom dedykowany Profesorowi Zdzisławowi Daraszowi (ss. 73-84). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2016). Za niakoi geokulturni metafori. Literaturna misŭl, 2016(2), 3-11.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2017). Zamurowana niewiasta, Odyseusz i Bułgarska Wielkanoc. Tonczo Żeczew w poszukiwaniu mitu konserwatywnego. Slavia Meridionalis, 17. DOI: https://doi.org/10.11649/sm.1368
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2017). Aleksandra Kiosewa koncepcja samokolonizacji i efekt symmorfozy. Poznańskie Studia Slawistyczne, 13, 33-46. DOI: https://doi.org/10.14746/pss.2017.13.2
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2018). Dve monodrami na Boian Papazov za nadezhdata. Literaturna misŭl, 2018(1), 36-50.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2018). Dialog, jednokierunkowy transfer czy nieporozumienie międzykulturowe? Semantyka idei konserwatywnej w Bułgarii. W Bogusław Zieliński (Red.), Literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, folklorystyka: prace na XVI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Belgradzie 2018 (ss. 281-289). Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza. (Z polskich studiów slawistycznych 13, t. 1).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2018). Wstęp. Kilka uwag o sile i bezsilności badaczy idei wędrownych. W Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil oraz Lech Miodyński (Red.), Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII-XXI wiek. Tom 1. Oświecenie. Religia. Racjonalizm (ss. 7-15). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Dostępny http://ireteslaw.ispan.waw.pl/handle/20.500.12528/588

Publikacje popularnonaukowe:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1990, Wrzesień). 1989 – rok pierwszy i ostatni samizdatu w Bułgarii. Życie Warszawy. Ex libris (under a pseudonym Ewa Ptaszyńska).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1994). IAgelonskiat universitet, Evropa, 1994(8), 37-38.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1997). Hasła encyklopedyczne: M. Arnaudow; G. Bakałow; S. Canew; N. Chajtow; Czudomir; B. Dimitrowa; A. Donczew; W. Drumew; K. Georgijew; I. Hadzijski; J. Iwanow; M. Iwanow; J. Jowkow; Kliment Ochrydzki; K. Krystew; G.Markow; G. Miszew; W. Mutafczijewa; T. Pawłow; I. Petrow; W. Popow; B. Rajnow; Sofronij Wraczanski; G. Stamatow; C. Stojanow; Z. Stojanow; I. Sziszmanow; W. Wasilew; St. Zagorczinow. W Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1995). Hasła encyklopedyczne (między innymi): literatura bułgarska, Jordan Radiczkow, Emilian Stanew. W Encyklopedia Szkolna, t. Literatura i nauka o języku. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1995). Hasła słownikowe bułgarystyczne (ok. 15). W Słownik Pisarze Świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (n.d). Hasła encyklopedyczne (ok. 50): literatura bułgarska; G. Bakałow; Ch. Botew; I. Bogdanow; K. Christow; N. Chajtow; Czudomir; G. Canew; D. Dimow; P. Dinekow; Ewtimij Tyrnowski; B. Dełczew; A. Donczew; L. Diłow; Elin Pelin; W. Drumew; I. Hadżijski; N. Gerow; K. Konstantinow; K. Krystew; D. Korudżijew; I. Dujczew; K. Kujew; T. Kunew; K. Kujumdzijew; G. Markow; S. Michajłowski; S. Minkow; G. Miszew; W. Mutafczijewa; Cz. Mutafow; S. Radew; N. Rajnow; J. Radiczkow; A. Sławow; G. Stamatow; P. Stefanow; Z. Stojanow; E. Stanew; N. Wapcarow; P. Weżinow. W 32-tomowa Encykopedia Powszechna. Warszawa.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2000, Czerwiec). Literatura bułgarska po przełomie. Arkusz, s. 1-2.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2006). Wiedza lokalna i uniwersalna. Literatura na świecie, 2006(3-4), 138-148.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2008). O poezji Krystio Pastuchowa. Fraza, 2008(3-4), 61-65.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2009). Humanistyka dla przyszłości, czy przyszłość humanistyki. Nauka, 2009(1), 120-121.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2011). The Somewhat Outdated and Seemingly Avant-Garde Nature of the Ongoing Discourse on Interdyscyplinarity. W Barbara Bokus (Red.), The Humanities Today and the Idea of Interdisciplinary Studies (ss. 300-302). Warszawa: Wydawnctwo Matrix.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2011). Język religii. Między bezradnością a wolą mocy. W Ewa Golachowska oraz Anna Zielińska (Red.), Wokół języka religii. Konstrukcje i destrukcje tożsamości (ss. 27-32). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Tlumaczenia:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (Tłum.). (1987). B. Papazow, „Nadeżda”. Dialog, 1987(8).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (Tłum.). (1990). A. Żeljazkowa, „O rzetelności niektórych źródeł historycznych”. Obóz, 1990(18).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (Tłum.). (2011). Ż. Żelew, „Faszyzm”, czyli biografia pewnej książki. Obóz, 1990(19).
Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Gyłybow, Iwanczo (Tłum). (1992). Ż. Żelew, „Bałkany a przestrzeń europejska”. Obóz, 1992(24), 103-108.

Inne:

Szwat-Gyłybowa, Grażyna oraz Gyłybow, Iwanczo (1990). Demokracja” – niezależna gazeta bułgarska (wywiad z Jordanem Wasilewem). Obóz, 1990(18), 115-117.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1990). Bułgaria – nowa mapa polityczna. Obóz, 1990(18), 144-146.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (1999). Teresa Dąbek-Wirgowa. Pamiętnik Słowiański, XLIX, 70-72.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2001). Joanna M. Rapacka. Wspomnienie. Obóz, 2001(38), 41-42.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2003). O spotkaniu Wielkiej Nocy z Bożym Narodzeniem. Uwagi o pielgrzymce Jana Pawła II w Bułgarii, 23-26 maja 2002. Przegląd Powszechny, 2003(5), 285-290.
Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2010). Kratŭk spomen za Petŭr Dinekov i trinadesette toma „Bŭlgarsko narodno tvorchestvo. W S. Boiadzhieva, L. Grasheva, K. Mikhaĭlova, S. Stoĭkova oraz K. Topalov (Red.), Spomeni i razmisli za Petŭr Dinekov. 100 godni ot ro’denieto mu (ss. 196-198). Sofiia.

Szwat-Gyłybowa, Grażyna (2005). Haeresis bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Streszczenie:

Rozprawa stanowi próbę refleksji nad procesem kształtowania w XIX i XX wieku bogomilstwa jako miejsca pamięci kulturowej Bułgarów.

Bogomilstwo pojawiło się na ziemiach bułgarskich w X wieku i przetrwało aż do czasów niewoli tureckiej, jako alternatywny wobec chrześcijaństwa system światopoglądowy, który zdołał zawładnąć wyobraźnią ludu na ponad cztery stulecia. Ze względu na to, że ani księgi bogomilskie w języku cerkiewnosłowiańskim, ani ich odpisy nie zachowały się do naszych czasów, wyobrażenia na temat kosmogonii bogomilskiej pozostają szczególnego rodzaju sztucznym konstruktem. Kształtują się one przede wszystkim w oparciu o teksty antyheretyckie, apokryfy oraz łacińską kopię katarskiej Ewangelii Pseudo-Jana, powszechnie uznawaną za Tajną księgę bogomiłów.

Podczas pięciu wieków panowania osmańskiego wyznawcy bogomilstwa wtopili się inne grupy konfesyjne (prawosławie, islam, katolicyzm), a pamięć o nich wygasła. W dobie odrodzenia narodowego bułgarska tożsamość narodowa kształtowała się w oparciu o tradycję prawosławia, zdawałoby się uwolnioną od urazu dawnego rozdarcia. Druga połowa XIX wieku przyniosła jednak stopniowy wzrost zainteresowania bogomilstwem jako zjawiskiem historycznym. Działo się to w warunkach zmiany paradygmatu cywilizacyjnego i nie bez wpływu obcych badaczy, zafascynowanych dziejami Bułgarii. Elity, czułe na oddziaływanie mód intelektualnych, a zarazem pomne własnego posłannictwa narodowego, ulegały typowym dla tamtej epoki pokusom traktowania historii jako narracji o dziejach chwalebnych narodu, fundatorki jego godności. Na kształt kreowanego obrazu przeszłości w decydujący sposób wpływały wówczas zideologizowane projekcje narodowej przyszłości.

Pozostające ze sobą w dialogu narracje nie stworzyły jednej, w pełni spójnej, monolitycznej wizji haeresis bulgarica i jej miejsca w dziejach narodu. Rozbieżności w ocenach bogomilstwa między opcją, nazwijmy to umownie, „konserwatywno – chrześcijańską” i „postępową”, ujawniły, iż dzięki binarnemu zapleczu kulturowemu możliwy był rodzaj dyskursu, który sprawił, że bogomilstwo stopniowo stawało się tym elementem bułgarskiego dziedzictwa, wobec którego należało się określić, probierzem postaw pewniejszym niż prawosławie, traktowane często jako sformalizowany emblemat przynależności narodowej. Szukając własnego miejsca w świecie nowoczesnym, bułgarskie elity posługiwały się obrazem bogomilstwa spreparowanym do potrzeb poszczególnych formacji. Zafałszowana tradycja gnostycka, przełożona na system pojęć wchodzących do nowego uniwersum, ulegała ponownej likwidacji.

Można by sądzić, że kultura bułgarska broniła się w ten sposób przed gnostyckim nihilizmem, piętnowanym przez nielicznych pisarzy kręgu konserwatywnego. Jednak podstawowa funkcja nadinterpretacji bogomilstwa była inna: ideologie zorientowane ku utopii postępu oraz holistyczne systemy ezoteryczne kreowały w oparciu o bogomilstwo własne mity fundatorskiego. „Wynaleziona” tradycja bogomilska dostarczała tworzywa dla zmitologizowanego zaplecza historycznego i filozoficznego tym wszystkim, którzy powołując bogomiłów na swych prekursorów, pragnęli kreować portret Bułgara opozycyjny w stosunku do obrazu prawosławnego patrioty, ukonstytuowanego w okresie odrodzenia narodowego. Przeciwstawiali mu antystereotyp Bułgara wiecznego heretyka, praojca reform religijnych w Europie, Renesansu, oświeconego humanizmu i racjonalizmu, wreszcie – w drugiej połowie XX wieku – komunizmu oraz duchowości New Age. W czasach nowoczesnych zinstrumentalizowana pamięć bogomilstwa została bowiem wprzęgnięta także w służbę nowych form duchowości ezoterycznej. Przeniesiona pod koniec XIX wieku na grunt bułgarski teozofia oraz oryginalna nauka Petura Dunova przedstawiały haeresis bulgarica jako swą historyczną prekursorkę, a jednocześnie, posługując się okultystyczną logiką asocjacji, przekształcały kosmogonię bogomilską tak, by móc ją wpisać we własny paradygmat światopoglądowy.

W zróżnicowanych koncepcjach bułgarskiej misji kulturowej bogomilstwo pełniło zatem, i nadal pełni, funkcję kompensacyjną. Jako wzorzec etyczny służyło przełamaniu kompleksu prowincjonalizmu i zapóźnienia kulturowego, a jednocześnie ułatwiało inkorporację rozmaitych nowinek, przebieranych w kostium rodzimej, zapoznanej dawności.

Dyskusje o bogomilstwie i jego rozmaite aktualizacje wpisywały się w szerszy kontekst refleksji o bułgarskiej tożsamości narodowej, budowanej w oparciu o pozostające ze sobą w skomplikowanej i zmiennej relacji modele etnogenezy i orientacji światopoglądowej Bułgarów. Pisarze bułgarscy drugiej połowy XX wieku, którzy wykraczali poza ramy narzucanych im ideologicznych powinności, złożyli w swej twórczości świadectwo owych dylematów tożsamościowych. Z ich tekstów wyłania się obraz Bułgara raz jako człowieka wielkiej syntezy, kiedy indziej – sceptyka, który podważając prawomocność wzajemnie się redukujących modeli, nie ustaje w poszukiwaniach stałych i niepodważalnych wartości.

Bogomilstwo, niosąc ładunek symboliczny, zdolny do modyfikowania znaczeń stosownie do zmieniającego się kontekstu kulturowego, właśnie ze względu na swą semantyczną elastyczność służyło często sprzecznym celom. Niezmiennie jednak pozostawało znakiem duchowego niepokoju, owocem negocjacji między dobrowolną amnezją i anamnezą, które więcej mówią o wartościach współczesności, niż o samym obiekcie zainteresowania. Mapa owych przemilczeń i przypomnień sugeruje przy tym, że to nie uraz spowodowany utratą tożsamości gnostyckiej wciąż na nowo domaga się ekspresji, lecz głęboko przeżywany dramat wyobcowania ze świata tradycyjnych wartości. Bogomilstwo jako miejsce pamięci kulturowej ożywa bowiem wraz z rodzącą się potrzebą eksplikacji niepewności światopoglądowej w relacjach z modernitas. W sytuacji, gdy świat Zachodu dokonywał duchowego zwrotu na Wschód, Bułgaria poddawała się procesowi akulturacji, zorientowanemu ze Wschodu na Zachód. W gąszczu ofert światopoglądowych gnoza bogomilska okazywała się tym wspólnym miejscem pamięci, które ułatwiało orientację w nowym domu.

Summary:

The treatise is an attempt at reflection on the development in the 19^th and 20^th centuries of Bogomilism into a site of cultural memory for the Bulgarians.

Bogomilism arrived on Bulgarian territories in the 10^th century, and as a worldview alternative to Christianity it lasted until the times of Turkish slavery. It managed to seize the peoples’ imagination for more than four hundred years. Since neither Bogomilian books written in Church Slavonic nor their copies have survived until our times, ideas about Bogomilian cosmogony remain a peculiar artificial construct. They are created mainly on the basis of antiheretical texts, apocryphal works and a Latin copy of the Catharist Gospel of Pseudo-John, widely considered the Secret Book of the Bogomilians.

Under the five centuries long Ottoman rule followers of Bogomilism assimilated into other religious groups (Orthodox, Islamic, Catholic) and the memory of them died out. In the age of national revival Bulgarian national identity was developing in the Orthodox tradition, which seemed to be free from the trauma of past schisms. However, the second half of the 19^th century brought a gradual intensification of interest in Bogomilism as a historical phenomenon. It took place in the conditions of change in the civilisation paradigm and was under some influence of foreign researchers fascinated with Bulgarian history. Elites, sensitive to intellectual fashions and at the same time mindful of their national mission, yielded to a temptation, typical in that period, to treat history as a narrative of glorious acts of a nation and the founding mother of national dignity. The image of the past was influenced primarily by the ideologized projections of the national future.

These dialogic narratives could not form a fully coherent, monolithic vision of haeresis bulgarica and give it a place in the history of the nation. Divergence in the evaluation of Bogomilism between what could be termed 'conservative-Christian’ and 'progressive’ options revealed that binary cultural base admitted the kind of discourse that gradually made Bogomilism the element of Bulgarian heritage towards which one had to declare some sort of attitude. Bogomilism became the touchstone of attitudes more reliable than the Orthodox religion, treated very often as a formalised emblem of nationality. Seeking their own place in the modern world Bulgarian elites used the image of Bogomilism fabricated in order to fulfil the needs of separate groups. A distorted Gnostic tradition, translated into a system of concepts introduced into the new universe of discourse, was again eliminated.

It may be assumed that Bulgarian culture thus defended itself against Gnostic nihilism stigmatised by the few conservative writers. However, the primary function of over-interpretation of Bogomilism was different: ideologies oriented towards utopia of progress and holistic esoteric systems used Bogomilism to create their own foundation myths. „Invented” Bogomilian tradition provided the mythologized historical and philosophical base to all those who, by referring to Bogomilians as their precursors, wanted to create a portrait of a Bulgarian alternative to the image of the Orthodox patriot which came into being during the period of national revival. It was juxtaposed to the antistereotype of a Bulgarian – eternal heretic, the founding father of religious reforms in Europe, Renaissance, enlightened humanism and rationalism, and finally – in the second half of the 20^th century – communism and New Age spirituality. In modern times the instrumentalized memory of Bogomilism was harnessed to serve new forms of esoteric spirituality. The theosophy and original teachings of Petur Dunov, which arrived in Bulgaria at the end of the 19^th century, presented haeresis bulgarica as its historical precursor, and at the same time, using occultist logic of associations, they transformed the Bogomilian cosmogony in order to incorporate it into their worldview.

Among diversified ideas on Bulgarian cultural mission Bogomilism has played and still plays a compensatory function. As an ethical example it served to overcome the complex of provincialism and cultural backwardness and facilitated incorporation of various novelties dressed up in the costume of familiar native past.

Debates over Bogomilism and its various actualisations became part of a wider context of reflection on Bulgarian national identity constructed on the basis of models of ethnogenesis and Bulgarian worldview, which remained in a complex and ever changing relation to one another. In their works Bulgarian writers of the second half of the 20^th century, who transgressed the boundaries of imposed ideological duties, have testified to those dilemmas concerning identity. The Bulgarian emerging from their texts is one who on the one hand is a man of great synthesis and on the other a sceptic, who, by undermining the binding force of mutually reducing models, persists in his quest for stable and undisputed values.

Bogomilism, with its symbolic load capable of modifying meanings in accordance with the changing cultural context precisely due to its semantic flexibility, often served contradictory purposes. Nevertheless, it consistently remained the symbol of spiritual anxiety, the outcome of negotiations between voluntary amnesia and anamnesis, which say more about values of modernity than about the very object of interest. The map of what was concealed and recalled suggests that it is not the trauma caused by the loss of Gnostic identity that still demands expression, but a deeply experienced drama of alienation from the world of traditional values. Bogomilism as a site of cultural memory is revided together with the emerging need for explanation of the uncertainty of worldview in relation to modernitas. When the West was making a spiritual turn towards the East, Bulgaria underwent the process of acculturation oriented towards the West. In a tangle of viewpoints the Bogomilian gnosis appeared to be the common site of memory which enabled orientation in the new home.

Szwat-Gyłybowa, Grażyna, Drzewiecka, Ewelina et al. (Eds.). (2011). Leksykon tradycji bułgarskiej. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Leksykon tradycji bułgarskiej (SOW, 2011, ss. 376) pod redakcją naukową Grażyny Szwat-Gyłybowej to nowatorskie kompendium slawistyczne, autorstwa wieloosobowego zespołu naukowego w składzie: Grażyna Szwat-Gyłybowa (Instytut Slawistyki PAN), Ewelina Drzewiecka (Uniwersytet Warszawski), Slawia Barliewa (Bułgarska Akademia Nauk), Lilla Moroz-Grzelak (Instytut Slawistyki PAN), Georgi Minczew (Uniwersytet Łódzki), Celina Juda (Uniwersytet Jagielloński), Anna Rusewa (Uniwersytet Warszawski), Elżbieta Solak (Uniwersytet Jagielloński), Sylwia Siedlecka (Instytut Slawistyki PAN), Joanna Szepietowska (Instytut Slawistyki PAN) oraz Aleksander Naumow (Uniwersytet Jagielloński, Universita’ Ca’ Foscari w Wenecji) jako konsultant naukowy. W dziele tym zaprezentowane zostały rudymentarne dla bułgarskiej wielkiej narracji miejsca pamięci, rozumiane (zgodnie z koncepcją Pierre’a Nora) jako te elementy świadomości zbiorowej, które stały się w tej kulturze swego rodzaju depozytariuszami tożsamości narodowej, zachowującymi zdolność poruszania ludzkich emocji i wciąż na nowo przekształcanymi zgodnie z potrzebami ideologicznymi i estetycznymi kolejnych epok. Wśród 140 haseł znalazły się imiona postaci historycznych i bohaterów legendarnych, nazwy wydarzeń historycznych i należących do sfery fantazmatów, nazwy wytworów kultury, uważanych za nośniki wartości cementujących bułgarską wspólnotę narodową. W pierwszej części haseł umieszczono informacje faktograficzne, encyklopedyczne minimum wiedzy na dany temat, składające się na tzw. „opowieść elementarną”; w drugiej części haseł znalazła się refleksja nad różnymi formami adaptacji danego faktu, dzieła, zdarzenia, postaci, zjawiska do zmieniających się w procesie historycznym potrzeb zbiorowości, ale także do potrzeb ośrodków władzy aspirujących do kontroli nad świadomością zbiorową. W rezultacie odsłonięciu uległy nie tylko wewnętrzne powiązania w deszyfrowanej siatce pojęć, lecz i fascynująca nierzadko żonglerka wciąż na gorąco modyfikowanymi miejscami pamięci, ich dramatyczna oscylacja między centrum a obrzeżami bułgarskiej kultury narodowej.

Przeprowadzona przez autorów ekscerpcja bułgarskich źródeł z lat 1762–2010 pozwoliła na wyłonienie najbardziej trwałych i najczęściej przywoływanych w tekstach kultury miejsc pamięci, które na gruncie bułgarskim ukształtowały się w okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego (1762–1878) i w pierwszych dziesięcioleciach po wyzwoleniu kraju spod panowania osmańskiego (1878). Cezurą wyznaczającą granice definiowania haseł stał się rok 1913, związany z kryzysem wartości po przegranej przez Bułgarię drugiej wojnie bałkańskiej, a zarazem domykający w przestrzeni mentalnej Bułgarów pełen iluzji wiek XIX z jego niezachwianą wiarą w utopię państwa narodowego. W dążeniu do maksymalnej syntezy wypowiedzi autorzy musieli podejmować trudne decyzje; selekcja danych nierzadko prowadziła do rezygnacji z przytaczania czasem bardzo atrakcyjnego materiału egzemplifikacyjnego, jaki wyłaniał się ze zróżnicowanych i reprezentatywnych (także ze względu na kryterium ilościowe) źródeł: literackich, folklorystycznych, historiograficznych, malarskich, filmowych, naukowych, popularnonaukowych itp. O ich znaczeniu dla badanej problematyki decydowała nie wartość artystyczna czy merytoryczna, lecz potwierdzona pozycja w funkcjonalnej hierarchii elementów należących do sfery myślenia potocznego Bułgarów. Autorzy syntetycznie, a zarazem reprezentatywnie dla danego zjawiska pokazali natomiast kulturotwórczy potencjał bułgarskich miejsc pamięci, ich dynamikę, uwikłanie w zmieniające się i konkurujące ze sobą systemy ideologiczne i światopoglądowe Leksykon tradycji bułgarskiej przybliża polskiemu odbiorcy te elementy nieznanej mu (lub mało znanej) tradycji, które współtworzą elementarną siatkę pojęć bułgarskiej kultury narodowej. Tylko w niewielkim stopniu przywoływane hasła pokrywają się z kanonem bułgarskich arcydzieł, których życiem pośmiertnym rządzą inne prawa.

Pod każdym z haseł znajdują się wskazówki bibliograficzne, odsyłające do najważniejszych rozpraw naukowych na dany temat. Dzieło zamyka opracowana przez Sylwię Siedlecką bibliografia wybranych tekstów naukowych (bułgarskich i polskich) z zakresu podejmowanej w Leksykonie tradycji bułgarskiej problematyki.

Summary:

The Lexicon of Bulgarian Tradition (SOW, 2011, p. 376) edited scientifically by Grażyna Szwat-Gyłybowa is an innovative Slavistic compendium, written by a numerous scientific team consisting of: Grażyna Szwat-Gyłybowa (Institute of Slavistics of PAS), Ewelina Drzewiecka (University of Warsaw), Slawia Barliewa (Bulgarian Academy of Sciences), Lilla Moroz-Grzelak (Institute of Slavistics of PAS), Georgi Minczew (University of Lodz), Celina Juda (Jagiellonian University), Anna Rusewa (University of Warsaw), Elżbieta Solak (Jagiellonian University), Sylwia Siedlecka (Institute of Slavistics of PAS), Joanna Szepietowska (Institute of Slavistics of PAS) and Aleksander Naumow (Jagiellonian University, Universita’ Ca’ Foscari, Venice) as scientific consultant. In this work are presented rudimentary to great Bulgarian narration sites of memory (Pierre Nora), which became in this culture some kind of depositaries of national identity, preserving the capability of stirring human emotions and still being reshaped according to ideological and esthetic needs of the consecutive epochs. Among the 140 entries there are names of historical figures and legendary heroes, names of historical events, names belonging to the sphere of phantasms, and names of cultural creations considered to be the carriers of values cementing Bulgarian national commonwealth. The first part of the entries comprises factual information and minimal encyclopedic knowledge of given topic which makes so-called “elementary tale”; the second part of each entry contains reflection on various adaptations of a given fact, work, event, figure, phenomenon to changing in the course of historical process community needs, as well as to authority centers aspiring to control the collective conscience. As a result, not only has internal bonds of deciphered conceptual network been uncovered, but also fascinating jugglery of freshly modified sites of memory, their dramatic oscillation between the center and periphery of Bulgarian national culture.

The conducted-by-the-authors excerption of Bulgarian sources dated 1762-2010 allowed to reveal the most durable and most frequently recalled in texts of the culture sites of memory, which were created at the time of Bulgarian national renaissance (1762-1878), and in the first decades after the country liberation from Ottoman rule (1878). The entries definition limit is the year 1913, when Bulgaria, after lost Second Balkan War, suffered a crisis of values, and when the full of illusions 19^th century, with its unflinching faith in utopian national state, came to an end. Striving for a maximal synthesis of statement the authors were forced to make difficult decisions; the selection of data often led to leaving out occasionally attractive exemplifying material, which would emerge from differentiated and representative (also for quantity criterion) sources: literary, folkloristic, historiographic, artistic, cinematic, scientific, pop-scientific, etc. Their importance was decided not by their artistic or content-related value, but by confirmed position in the functional hierarchy of elements belonging to the sphere of colloquial thinking of the Bulgarians. The authors synthetically and representatively for each phenomenon showed culture-generating potential of Bulgarian sites of memory, their dynamics, involvement in changing and competing with each other ideological and philosophical systems. The Lexicon of Bulgarian Tradition makes the reader acquainted with the elements of unknown (or little known) tradition, which co-create elementary network of concepts rooted in Bulgarian national culture. To a little degree do the entries overlap with the canon of Bulgarian masterpieces, whose after-life is governed by other laws.

Each entry is followed by bibliographical indications which refer the reader to the most important scientific dissertations on a given subject. The work closes with elaborated by Sylwia Siedlecka bibliography of selected scientific texts (Bulgarian and Polish) referring to the topics covered by the Lexicon of Bulgarian Tradition.

Szwat-Gyłybowa, Grażyna, Gil, Dorota, Miodyński, Lech (2018). Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII-XXI wiek. Tom 1. Oświecenie. Religia. Racjonalizm. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Dostęp http://ireteslaw.ispan.waw.pl/handle/20.500.12528/588

Streszczenie:

Pierwszy tom obszernej (dziesięcioczęściowej) monografii, opracowanej przez slawistów polskich (przy współpracy uczonych z kilku ośrodków zagranicznych) w ramach grantu NCN OPUS (2014/13/B/HS2/01057). Całości nadana została forma leksykonu, którego główny korpus składa się z haseł-artykułów na temat historii 27 wybranych idei najpierw antycypujących a następnie modelujących procesy modernizacyjne w regionie: agraryzm, anarchizm, ewolucja, humanizm, historia, kapitalizm, klerykalizacja, konfesje, konserwatyzm, kształcenie, kultura, liberalizm, naród, nowoczesność, ojczyzna, oświata, oświecenie, polityka, postęp, racjonalizm, reformacja, religia, rewolucja, sekularyzacja, socjalizm, tradycja, uniwersalizm. Ich zmieniająca się pod wpływem lokalnych warunków semantyka została przebadana odrębnie dla każdego z siedmiu współczesnych krajów południowej Słowiańszczyzny: Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czarnogóry, Macedonii, Serbii i Słowenii. W tomie pierwszym prezentujemy opracowania trzech idei – oświecenia, religii i racjonalizmu, które leżą u podstaw europejskich dyskursów modernizacyjnych i antymodernizacyjnych. Czytelnik znajdzie tu wiele syntetycznie wyrażonych oryginalnych i opartych na źródłach przemyśleń badaczy na temat zmagań kultur południowosłowiańskich z nowoczesnością

Summary:

The first volume of the extensive (ten-volume) monograph by Polish Slavic studies scholars (with contributions from scholars from a number of foreign research centres), made possible by an NCN OPUS grant (2014/13/B/HS2/01057). In terms of form, the monograph is a lexicon, the main body of which consists of entries-articles on the history of 27 selected ideas that anticipated and shaped the processes of modernization in the region: agrarianism , anarchism, evolution, humanism, history, capitalism, clericalization , confessions, conservatism, education, culture, liberalism, nation, modernity, homeland, schooling, enlightenment, politics, progress, rationalism, reformation, religion, revolution, secularization , socialism, tradition, and universalism. Their semantics, changeable as it was in response to local conditions, was investigated separately for each of the seven current states of the southern Slavdom: Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Montenegro, Macedonia, Serbia, and Slovenia. Volume 1 presents the three ideas – enlightenment, religion and rationalism – that are at the foundations of the European discourses of modernization and anti-modernization. The book contains many synthetically expressed original and source-based insights of the scholars on the southern Slavic cultures’ struggles with modernity.