Dnia 30 listopada 2020 roku na posiedzeniu plenarnym Komitetu Językoznawstwa PAN ogłoszono wyniki konkursu o nagrodę za wybitne publikacje naukowe w zakresie językoznawstwa, wydane w roku 2019. Podstawowym kryterium oceny prac zgłoszonych do konkursu był ich wkład w rozwój językoznawstwa jako dyscypliny naukowej, zwłaszcza oryginalność tematyki badawczej i nowatorstwo zastosowanej metodologii. W kategorii prac zespołowych nagrodę Komitetu Językoznawstwa PAN otrzymały dwa zeszyty „Słownika stereotypów i symboli ludowych” – „Kwiaty” i „Zioła” opublikowane przez Wydawnictwo UMCS. Ludowy „kwietnik” i „zielnik” został opracowany przez wspólny Zespół Etnolingwistyczny Instytutu Slawistyki PAN i Instytutu Filologii Polskiej UMCS w Lublinie. Podczas zdalnego posiedzenia redaktor „Słownika” – prof. dr hab. Jerzy Bartmiński w imieniu zespołu autorów wygłosił referat pt. „O metodologii «Słownika stereotypów i symboli ludowych»”.
„Słownik stereotypów i symboli ludowych” jest długofalową pracą badawczą realizowaną według projektu z roku 1980, kiedy wydano zeszyt próbny. „Słownik” został zaplanowany na siedem tomów, ułożonych w porządku biblijnego stwarzania świata: I „Kosmos”, II „Rośliny”, III „Zwierzęta”, IV „Człowiek”, V „Społeczeństwo”, VI „Religia, demonologia”, VII „Czas, przestrzeń, miary, kolory”. Dotychczas ukazały się: tom I „Kosmos”, wydany w latach 1996−2012 (składający się z czterech zeszytów: 1. „Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie”; 2. „Ziemia, woda, podziemie”; 3. „Meteorologia”; 4. „Świat, światło, metale”), oraz cztery pierwsze zeszyty tomu II „Rośliny” (1. „Zboża”, 2017; 2. „Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe”, 2018; 3. „Kwiaty”, 2019; 4. „Zioła”, 2019). W przygotowaniu są kolejne zeszyty tomu „Rośliny”. Zainicjowany przez pracowników UMCS „Słownik stereotypów i symboli ludowych” jest od trzeciego zeszytu (2012) opracowywany i sygnowany wspólnie przez Zespół Etnolingwistyczny Instytutu Slawistyki PAN i Instytutu Filologii Polskiej UMCS, powołany w 2008 r. do realizacji tegoż Słownika.
„Słownik stereotypów i symboli ludowych” jest pracą naukową finansowaną ze środków przeznaczonych na badania statutowe i własne Instytutu Slawistyki PAN i Instytutu Filologii Polskiej UMCS. Na realizację tomu II Instytut Filologii Polskiej UMCS otrzymał częściowe wsparcie w postaci grantu NPRH Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego na lata 2015–2020 (nr 0024/NPRH3/H11/82/2015), jednak znaczącą część pracy wykonano w ramach prac własnych i statutowych Instytutu Slawistyki PAN i Instytutu Filologii Polskiej UMCS. W pracach nad trzema zeszytami tomu II uczestniczyła pracowniczka IS PAN dr Agata Bielak (wcześniej w przygotowaniu artykułów hasłowych do trzeciego i czwartego zeszytu tomu „Kosmos” brała udział także dr Iwona Bielińska-Gardziel, zatrudniona w IS PAN do roku 2020, w przygotowaniu pierwszego zeszytu tego tomu udział miała dr hab. Ewa Masłowska, prof. IS PAN.
Zespołowa praca badawcza nad „Słownikiem” rozpoczęła się w Lublinie w roku 1976. Zeszyt próbny, zatytułowany „Słownik ludowych stereotypów językowych”, wydany w roku 1980, prof. Andrzej Maria Lewicki uznał za śmiały eksperyment leksykograficzny. „Słownik” ma charakter etnolingwistyczny − łączy dane językowe z kontekstem kulturowym. Została w nim przyjęta perspektywa onomazjologiczna (od przedmiotu do nazwy), a nie semazjologiczna (od nazwy do przedmiotu). Całość pomyślana jest jako zbiór autorskich artykułów hasłowych, opracowanych według założeń definicji kognitywnej − nowego typu definicji, której twórcą jest Jerzy Bartmiński. Definicja ta ujawnia sądy o przedmiocie, czyli to, jak ludzie rozumieją X, a nie co znaczy X. Właściwym przedmiotem opisu w „Słowniku” są zbiorowe wyobrażenia (stereotypy i symbole), ujmowane w konwencji swoistej narracji o podmiocie, która w intencji osób opracowujących artykuły hasłowe ma być swego rodzaju tekstem kultury. Opracowanie haseł jest intensywne i wieloaspektowe.
W „Słowniku” są prezentowane hasła najważniejsze z punktu widzenia członka ludowej lingwokultury. Jak czytamy we wstępie: „Celem «Słownika stereotypów i symboli ludowych» jest syntetyczne przedstawienie tradycyjnego obrazu świata utrwalonego w ludowym języku, w folklorze, wierzeniach i obrzędach. Kultura ludowa jest integralną częścią polskiego dziedzictwa narodowego, niesie uniwersalne wartości humanistyczne i estetyczne, stanowiące o naszej wspólnotowej tożsamości. Z uwagi na przemiany współczesnego modelu życia i odchodzenie w przeszłość chłopskiej formacji kulturowej, dla zachowania ciągłości pokoleniowej ważne jest jej udokumentowanie i ocalenie od zapomnienia” (z. 1 „Zboża”, 2017, s. 7).
Artykuł hasłowy w „Słowniku” składa się z dwóch zasadniczych części: eksplikacji i dokumentacji, które są poprzedzone spisem treści, streszczeniem hasła (tzw. kapsułą), wstępem ogólnokulturowym i uzupełnione bibliografią. Eksplikacja składa się z zapisu motywów stereotypowych i ma budowę fasetową. Dokumentacja, zawierająca wybrane cytaty (niekiedy streszczenia) z tekstów ludowych, jest uporządkowana gatunkowo, od najprostszych i najstarszych gatunków folkloru (takich jak np. zagadka) aż do pisanej poezji chłopskiej. Cytaty w dokumentacji są opatrzone metryczkami, które umożliwiają identyfikację i lokalizację geograficzną źródła, oraz numerami, do których są odesłania w części eksplikacyjnej.
Bogatą bazę materiałową „Słownika” (systematycznie uzupełnianą w kolejnych zeszytach) tworzą drukowane publikacje etnograficzne i dialektologiczne, teksty folkloru słownego oraz materiały własne pozyskane podczas badań terenowych prowadzonych przez lubelskich etnolingwistów od lat 70. XX wieku do początku wieku XXI.
oprac. Agata Bielak