prof. dr hab. Władysław Kowalenko

Profesor nauk humanistycznych w zakresie historii. Badacz osadnictwa grodowego oraz dziejów Słowiańszczyzny zachodniej i południowej oraz związków Słowian z morzem. Autor pierwszej próby inwentaryzacji grodzisk na terenie Wielkopolski opublikowanej w 1938 r., jeden z prekursorów wykorzystania fotografii lotniczej w badaniach archeologicznych (Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej od VII do XII wieku). Swoją działalność naukowo-badawczą związał ze środowiskiem ideowo związanym z „myślą zachodnią”, a w czasie II wojny światowej z założoną przez jej przedstawicieli tajną organizacją „Ojczyzna”. Stojąc na czele Warszawskiego Okręgu Szkolnego i będąc jednym z organizatorów tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich, tworzył struktury związane z tajnym nauczaniem. W latach 1953-1966 kierował Sekretariatem naukowym Redakcji Słownika starożytności słowiańskich, jedynego całościowego kompendium wiedzy o dziejach i kulturze dawnych Słowian, działającej początkowo w ramach Instytutu Zachodniego w Poznaniu, a od 1954 r. w strukturach ówczesnego Zakładu Słowianoznawstwa PAN (obecnie: Instytutu Slawistyki PAN), wytyczając swoim następcom kierunek prac nad Słownikiem, który podejmowali przez kolejne 30 lat do czasu ukazania się ostatniego tomu w 1996 r.

1884-1966

Lata zatrudnienia w IS PAN: 1955 – 1966

Wykształcenie

W 1925 r. ukończył studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Poznańskiego pracą doktorską (Geneza udziału stołecznego miasta Wilna w sejmach Rzeczypospolitej). 30 czerwca 1938 r. na podstawie pracy (Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej od VII do XII wieku) został  umieszczony w spisie wykładowców Uniwersytetu Poznańskiego na rok 1938/1939.

8 czerwca 1948 r. prezydent RP Bolesław Bierut nadał W. Kowalence tytuł profesora tytularnego

Działalność zawodowa i społeczna, funkcje, tytuły, stanowiska

Od października 1940 r. wykładał na Wydziale Humanistycznym tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich (TUZZ) historię Słowian Zachodnich oraz powszechną średniowiecza.

Od roku akademickiego 1942/1943 do 1 sierpnia 1944 r. był dziekanem powstałego na TUZZ na prawach wydziału Instytutu Morskiego

Od 8 września 1945 do września 1948 był rektorem Wyższej Szkoły Handlu Morskiego w Gdyni

Od 1 października 1948 r. do 18 kwietnia 1950 r. kierował Katedrą Historii Żeglugi i Polityki Morskiej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego

Od 1 września 1950 r. został zatrudniony w Instytucie Zachodnim na stanowisku Kierownika Sekcji Historii Pomorza i Słowiańszczyzny Zachodniej

Od 2 października 1953 r. stanął na czele Sekretariatu Redakcji Słownika starożytności słowiańskich

Od 1954-1966 r. w Zakładzie Słowianoznawstwa PAN w którego strukturę została włączona Redakcja Słownika starożytności słowiańskich

Członkostwo w gremiach naukowych

Towarzystwa Szkół Średnich i Wyższych (1921-1939)

Liga Morska i Kolonialna (1930-1939)

Komisja Historyczna Polskiego Towarzystwa Historycznego

Wydział Społeczno-Historyczny Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk

Członek Instytutu Zachodniego

Nagrody i odznaczenia

Medal Towarzystwa Nauczycieli Szkół średnich i Wyższych w 1925 r. za pracę doktorską Geneza udziału stołecznego miasta Wilna w sejmach Rzeczypospolitej

Złoty Krzyż Zasługi – 1938

Złoty Krzyż Zasługi – 1949

Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami za udział w Powstaniu Warszawskim od Rądu Polskiego na emigracji

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 1958 za tajne nauczanie w latach II wojny światowej

Informacje bibliograficzne o życiorysie uczonego/uczonej

Mądry W., Władysław Kowalenko (1884-1966) badacz dawnej Słowiańszczyzny na lądzie i morzu, Warszawa 2019 [Kultura na Pograniczach, 14], https://hdl.handle.net/20.500.12528/1086. Praca ta zawiera także pełną bibliografię prac W. Kowalenki.

Mądry W., Władysław Kowalenko (1884-1966). J. Strzelczyk  (red.), Mediewiści IX.  Poznań 2022, s. 129–141.

Swoboda W., Władysław Kowalenko 1884-1966, [w:] J. Strzelczyk (red.), Wybitni historycy wielkopolscy, Poznań 2010, s. 430.

Publikacje

1923

1. (rec.), Potkański, Pisma pośmiertne, t. I, Kraków 1922, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 8, z. 1, s. 104–110.

1926

2. Geneza udziału stołecznego miasta Wilna w sejmach Rzeczypospolitej, cz. 1, „Ateneum Wileńskie”, t. 3, s. 327–373.

1927

3. Geneza udziału stołecznego miasta Wilna w sejmach Rzeczypospolitej, 2, „Ateneum Wileńskie”, t. 4, s. 79–137, 1930
4. Ze studiów nad osadnictwem grodowym Wielkopolski wczesnohistorycznej, w: Sprawozdanie Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego i. Bergera w Poznaniu za rok szkolny 1929–1930, Poznań: Nakładem Dyrekcji i uczniów, s. 40–49.

1932

5. Osadnictwo grodowe Wielkopolski, „Strażnica Zachodnia”, t. 11, nr 3–4, s. 428–453.

1935

6. Grodziska i zamczyska wielkopolskie, „Pamiętnik II Zjazdu Prehistoryków Polskich”.
7. Zagadnienie wychowania morskiego w szkole średniej, „Sprawy Morskie i Kolonialne”, r. 2, z. 3, s. 17–37.

1936

8. (rec.), Dylik J., Analiza geografcznego położenia grodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycznym Wielkopolski. „Badania Geografczne. Prace Instytutu Geografcznego Uniwersytetu Poznańskiego”, z. 16–17, 1936, „Roczniki Historyczne”, t. 12, s. 321–333.

1937

9. Jak urządzać wystawy szkolne w dziedzinie spraw morskich i kolonialnych, Warszawa 1937.
10. Rola grodów w osadnictwie wczesnohistorycznym i średniowiecznym, „Roczniki Historyczne”, t. 13 (1937), s. 1–24.

1938

11. Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII wieku) [Biblioteka Prehistoryczna, t. 3], Poznań 1938.

1946

12. Gdańsk [Monografie miast morskich], Gdańsk: Związek Gospodarczy Miast Morskich.
13. Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich – Uniwersytet Poznański (1940–1945), Poznań 1946.

1948

14. Polska żegluga na Wiśle i Bałtyku w XIV i XV w., „Roczniki Historyczne”, t. 17 (1948), s. 336–377.

1950

15. Starosłowiańskie grody portowe na Bałtyku, „Przegląd Zachodni”, r. 6, nr 5–6, s. 378–419.

1951

16. Najdawniejsze związki Prasłowian i Słowian z Bałtykiem, „Przegląd Zachodni”, r. 7, nr 1–2, s. 5–38.
17. Najdawniejszy Kołobrzeg (VIII–XIII w.), „Przegląd Zachodni”, r. 7, nr 7–8, s. 538–576.
18. (rec.), Fritze, Beda über die Ostseeslawen, „Przegląd Zachodni”, r. 7, nr 11–12, s. 605–606.

1952

19. Przewłoka na szlaku żeglugowym Warta – Gopło – Wisła, „Przegląd Zachodni”, r. 8, nr 5–6, s. 46–100.
20. (rec.), Acta Poloniae Maritima, VII, „Przegląd Zachodni”, r. 8, nr 9–10, s. 466–468.
21. (rec.), Zöllner, Rugier oder Russen in der Raffelstettener Zollurkunde, „Przegląd Zachodni”, r. 8, nr 9–10, s. 307–308.
22. (rec.), Biskup, Stosunek Gdańska do Kazimierza Jagiellończyka w okresie wojny trzynastoletniej, „Przegląd Zachodni”, r. 8, nr 5–6, s. 463–466.
23. Wyspa Wolin na tle wczesnodziejowych stosunków Pomorza, „Z Otchłani Wieków”, z. 3, s. 82–89.

1953

24. Co mówi nauka Niemiec Zachodnich o polskich badaniach archeologicznych, „Z Otchłani Wieków”, z. 5, s. 153–156.
25. Ze studiów nad znaczeniem Piany, Świny i Dziwny w VIII–XII w., „Z Otchłani Wieków”, z. 4, s. 125–130.

1954

26. Bałtyk i Pomorze w historii kartografii (VII–XVI w.), „Przegląd Zachodni”, r. 10, nr 7–8, s. 353–389.
27. Piana, Świna i Dziwna jako szlaki osadniczo-komunikacyjne Słowiańszczyzny bałtyckiej VIII–XIII w., „Przegląd Zachodni”, r. 10, nr 1–2, s. 1–90.
28. (rec.), Biskup, Gdańska fota kaperska w okresie wojny trzynastoletniej, „Przegląd Zachodni”, r. 10, nr 7–8, s. 475–478.
29. (rec.) Kiersnowski, Budownictwo zachodniopomorskie w XII w. w świetle źródeł, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 16, s. 498–501.

1955

30. Dalsze badania nad starosłowiańskimi portami na Bałtyku z IX–XIII w., „Przegląd Zachodni”, r. 11, nr 1–2, s. 164–197.
31. (rec.), Cieślak, Przywileje Gdańska w okresie wojny trzynastoletniej na tle przywilejów niektórych miast bałtyckich, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 17, s. 250–255.
32. Sprawozdanie Sekretariatu Redakcji Słownika starożytności słowiańskich ze stanu i postępu pracy w 1954 r., „Przegląd Zachodni”, r. 11, nr 1–2, s. 420–424.

1956

33. (z T. Lehr-Spławińskim), Czym ma być i jak powstaje Słownik starożytności słowiańskich, „Nauka Polska”, nr 4(15), s. 206–212.
34. O konieczności synchronizacji i współpracy nad Słownikiem starożytności słowiańskich, „Przegląd Zachodni”, r. 12, nr 9–10, s. 399–403.
35. Z pracowni Słownika starożytności słowiańskich w Poznaniu, „Przegląd Zachodni”, r. 12, nr 1–2, s. 188–201.

1957

36. Archeologia w Słowniku starożytności słowiańskich, „Z Otchłani Wieków, z. 5, s. 277–281.

1958

37. Bałtyk, Brześć nad Bugiem, Chrześcijaństwa przyjęcie przez Słowian, Dniepr, Dnieprowe progi, Igor, Latarnia morska, Ładoga Stara, Możni na Rusi, Owrucz, Przewłoka, Raš, Saliny, Traktaty Rusi Kijowskiej, [w:] Gerhard Labuda et al (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Zeszyt Dyskusyjny, Wrocław 1958.
38. Geneza Katedry Dziejów żeglugi i polityki morskiej (1948–1950), „Biuletyn Nautologiczny”, z. 5, s. 3– 13.
39. Osiem lat pracy nad Słownikiem starożytności słowiańskich na tle prób wcześniejszych, „Przegląd Zachodni”, r. 14, nr 3, s. 223–228.
40. Słowianie na Adriatyku w VII–XII w., „Szczecin”, nr 3, s. 67–84.
41. Słownik starożytności słowiańskich po ośmiu latach pracy. 1950–1958, „Tygodnik Zachodni”, nr 34, z 23 sierpnia.
42. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe na tle swojego środowiska, „Przegląd Zachodni”, r. 14, nr 4, s. 422–425.
43. Znowu o Dagome iudex, „Roczniki Historyczne”, t. 24, s. 233–251.

1959

44. Konferencja Komitetu Słowianoznawstwa PAN i Komitetu Redakcyjnego SSS z udziałem slawistów z państw słowiańskich w Poznaniu w dniach 15–17 maja 1959 r., „Pamiętnik Słowiański”, t. 9, s. 216–218.
45. Miasta romańskie na tle stosunków ze Słowianami adriatyckimi od VII do XII wieku, „Pamiętnik Słowiański”, t. 9, s. 51–113.
46. Słownik starożytności słowiańskich na nowym etapie pracy, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 5, s. 271–273.

1960

47. Koszalin średniowieczny, w: Z dziejów Koszalina [Biblioteka Słupska, t. 7], red. Henryk Janocha, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, s. 28–66.
48. Związki polityczne i gospodarcze Słowian zachodnich i Polski z Bałtykiem od X–XV wieku, [w:] Kazimierz Ślaski (red.) Pomorze Zachodnie – nasza ziemia ojczysta, Poznań 1960, s. 102–125.

1961

49. Wstęp do T. I Słownika starożytności słowiańskich, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 1, cz. 1: A–B, Wrocław 1961, s. V–VI.
50. Adriatyk, Alta, Anastazy Korsunianin, Andrzej Apostoł, Anna, Anna kijowska, Antowie, Arkona, Askold i Dir, Asmud, Bałtyk, Bar, Bardo, Baszka, Berendejowie, Berestowo, Białobrzeże, Biełgorod, Biełooziero, Bierład, Bihaci, Biograd na Moru, Bled, Błud, Bodin, Borys i Gleb, Boz, Brač, Braničevo, Brawlin, Brześć nad Bugiem, Budimlje, Budimir, Bużanie, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 1, cz. 1: A–B, , Wrocław.
51. Słownik starożytności słowiańskich w świetle głosów krytyki o Zeszycie Dyskusyjnym i tomie pierwszym, „Slavia Occidentalis”, t. 21 (1961), s. 159–206.
52. Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich – Uniwersytet Poznański, wyd. 2. rozszerzone, Poznań 1961.

1962

53. Carnuntum, Cavtat, Celje, Centena, Chersonez, Chlebena, Choćków, Chorwaci ruscy, Chorwacja, Chorwacja Biała, Chrześcijaństwa przyjęcie, Cres, Czarne Morze, Časlav, Čaška, Czernihów, Czudowie, Czuwasze, Dalen, Dalmacja, Dardania, Debar, Demokracja wojenna, Derbend, Derewlanie, Desa, Desna, Dniepr, Dnieprowe progi, Dniestr, Dobrynia, Don, Donat, Doniec, Dorogożyn, Dorohobuż, Drač, Drijeva, Drim, Drina, Drivast, Drogi handlowe, Držislav Stjepan, Dubrovnik, Duchowieństwo, Duklja, Dukljanie, Dukljanin Pop, Dunaj, Dziesięcina, Dziewięcina, Dźwina Północna, Dźwina Zachodnia, Eleuteriusza Wyspa, Emota, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 1, cz. 2: C–E, Wrocław 1962.

1963

54. Metoda i problematyka Słownika starożytności słowiańskich oraz jego realizacja, w: Z polskich studiów slawistycznych, seria Historia, Warszawa 1963, s. 7–18.

1964

55. Co nowego w Słowniku starożytności słowiańskich, „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 5, s. 107–109.
56. Friul, Gacka, Gardziec Rugijski, Gercike, Gosposedsko Polje, Gostomysł, Gotszalk, Grzegorz VII, Henryk syn Gotszalka, Hvar, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 2, cz. 1: F–H, Wrocław 1964.

1965

57. Igor, Igor Światosławowicz, Ilmeń, Imbra, Iskorostień, Istria, Izborsk, Izjasław, Iž, Iżora, Jaromir, Jaropełk, Jem, Kamień, Kamnik, Karyntia, Kaspijskie Morze, Kastav, Kazimierz Odnowiciel, Kičevo, Kij, Szczek i Choriw, Knin, Kołbiag, Kołobrzeg, Kopaonik, Koper, Korčula, Kosovo Polje, Kotor, Kraina, Kranj, Krk, Krnski Grad, Książę, Kulin, Kursk, Kvarner, w: W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 2, cz. 2: I–K, Wrocław 1965.

1966

58. Slavia Maritima. Łodzie u Słowian wczesnośredniowiecznych, „Nautologia”, z. 1, s. 5–12.

1967

59. Labin, Lastovo, Latarnia morska, Liburnia, Lipljan, Ljubljana, Ljudevit, Lubecz, Lubin, Ładoga, Ładoga Stara, Łodzie u Słowian, Łowat, Makar, Mał, Małusza, Maribor, Maun, Michał ks. Humu, Michał ks. Zety, Mljet, Modruš, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 3, cz. 1: L–M, Wrocław 1967.

1968

60. Ekspansja Polski na Bałtyk za Mieszka I, [w:] K. Jażdżewski (red.), Liber Iosepho Kostrzewski Octogenario a venatoribus dicatus, Wrocław 1968, s. 410–417.

1969

61. Neretva, Nin, Oleszje, Omis, Organizacja kościoła w Chorwacji, Organizacja kościoła w Serbii, Osijek, Osor, Owrucz, [w:] W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 3, cz. 2: N–O, Wrocław 1969.

 

Opracowała: Małgorzata Ostrówka przy współpracy Wojciecha Mądrego