dr hab. Zofia Sawaniewska-Mochowa

Zajmuje się kontaktami językowymi i kulturowymi na terenie b. Wielkiego Księstwa Litewskiego, polszczyzną kresową, tożsamością narodową i kulturową warstwy ziemiańskiej z Litwy.

e-mail: zofia.sawaniewska-moch@ispan.edu.pl

1953

Lata zatrudnienia w IS PAN: 2009-2021

Wykształcenie

Studiowała filologię polską na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, doktorat obroniła w 1986 r. na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego na podstawie rozprawy Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania polszczyzny XIX wieku napisanej pod kierunkiem Elżbiety Smułek, w 2003 r. uzyskała stopień doktora habilitowanego w Instytucie Slawistyki na podstawie książki Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX (na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza), Bydgoszcz 2002).

Działalność zawodowa i społeczna, funkcje, tytuły, stanowiska

Prowadziła szeroko zakrojone badania nad językowym i kulturowym dziedzictwem szlachty w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim. Pracowała w archiwach litewskich, badając rękopisy, listy i wspomnienia; studiuje również rękopisy XIX-wiecznych słowników przekładowych; jej zainteresowania naukowe obejmują: socjolingwistykę, etnolingwistykę, dialektologię, lokalne dialekty (gwary Kujaw) i regionalne odmiany języka polskiego, a zwłaszcza polszczyznę północnokresową i socjolekt potomków szlachty litewskiej.

Etapy działalności zawodowej:

X 1981 – IX 1987     Starszy asystent w Zakładzie Językoznawstwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy

X 1987 – IX 2002     Adiunkt w Zakładzie Językoznawstwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, następnie w Zakładzie Językoznawstwa Historycznego WSP, Zakładzie Historii Języka Polskiego i Dialektologii Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego

X 2002 – IX 2004     Starszy wykładowca w Zakładzie Historii Języka Polskiego i Dialektologii Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego

X 2004 – II 2014      Profesor Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego (od 2005 r. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

III 2007 – II 2014     Kierownik Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (od 2012 r. przekształconego w Zakład Językoznawstwa Historycznego i Kulturowego)

XII 2009 – IX 2010  Docent w Instytucie Slawistyki PAN

I 2012 – XII 2015     Przewodnicząca Komisji Naukowej ds. Przewodów Doktorskich Instytutu Slawistyki PAN

X 2010 — III 2021   Profesor Instytutu Slawistyki PAN

Od 2014 r. członek zespołu redakcyjnego czasopisma „Acta Baltico-Slavica”, od 2018 do 2021 r. ‒ redaktor naczelna.

 

Członkostwo w gremiach naukowych

Rada Naukowa Instytutu Slawistyki PAN 2009 – 2021

Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego od 1978 r.

Komisja Etnolingwistyczna przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów od 2018 r.

Komisja Socjolingwistyki przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów od 2016 r.,

Sekcja Dialektologiczna Komitetu Językoznawstwa PAN (współpracownik) 2016‒2020; następnie Komisja Dialektologiczna Komitetu Językoznawstwa PAN (współpracownik) od 2020 r.

Komitet Słowianoznawstwa PAN od 2024 r.

Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, Oddział Bydgoski od 2016 r.

Polskie Towarzystwo Ludoznawcze od 2021 r.

Nagrody i odznaczenia

1976 Specjalna premia naukowa imienia Wacława Borowego przyznana przez Wydział I Nauk Społecznych PAN

1987 Nagroda indywidualna drugiego i trzeciego stopnia za osiągnięcia naukowe przyznana przez Rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy

 2004 Nagroda indywidualna drugiego stopnia za osiągnięcia naukowe przyznana przez Rektora Akademii Bydgoskiej im Kazimierza Wielkiego

 2008 Nagroda indywidualna trzeciego stopnia za osiągnięcia naukowe przyznana przez Rektora Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

Varia

Udział w świątecznym wydaniu programu „Języczek u wagi” TVP Bydgoszcz;

22 grudnia 2022 r.; rozmowa z dr hab, prof. UKW Rafałem Zimnym, członkiem Rady Języka Polskiego, na temat polszczyny północnokresowej, świętowaniu i kuchni kresowej https://bydgoszcz.tvp.pl/65252194/jezyczek-u-wagi-22122022

Publikacje

1990

1. Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej. Warszawa 1990.

1992

2. Język polski na Litwie. Świadomość, autentyczność, trwanie. Materiał dla wileńskich studentów polonistyki. Ojczyzna–Polszczyzna, 1992(3(38)), s. 72‒78.

1999

3. Tradycje zaścianka szlacheckiego w języku i mentalności Polaków na Litwie, [w:] J. Porayski-Pomsta (red.), Sytuacja językowa na Wileńszczyźnie, Warszawa 1999, 114–123.

2000

4. (z W. Mochem). Poradnik językowy. Polskie gadanie. Wrocław 2000.
5. Świat jeden, ale nie jednolity, czyli o zróżnicowaniu socjalnym polszczyzny kowieńskiej, [w:] E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska (red.), Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Riegerowi. Warszawa 2000, s. 221–229.

2002

6. Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku (na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza), Bydgoszcz 2002.

2003

7. Polscy miłośnicy języka i folkloru litewskiego w XIX wieku. Acta Baltico-Slavica, t. 27, s. 73–95.

2004

8. Językowy i kulturowy wizerunek zaścianka kresowego w wybranych utworach literackich. ActaBaltico-Slavica, t. 28, 35–51.

2007

9. (z A. Zielińską). Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych Kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej. Ginąca część kultury europejskiej. Warszawa 2007.  http://rcin.org.pl.

2008

10. Miejsca pamięci w mieście na pograniczu (Pińsk w relacjach autobiograficznych), [w:] M. Święcicka (red.),  Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie 2, Bydgoszcz 2008, s. 293–307).

2010

11. Gwara w tekstach muzyki popularnej, [w:] H. Kurek, A. Tyrpa oraz J. Wronicz (red.), Studia Dialektologiczne IV, Kraków 2010, s. 195–206).
12. Koncepcja słownika gwary i kultury kujawskiej, [w:] M Święcicka, D. Jastrzębska-Golonkowa, A. Rypel (red.), Istnieć w kulturze. Między teorią a praktyką edukacyjną, Bydgoszcz 2010, s. 174–181.
13. Językowo-kulturowy wizerunek Żmudzi i Żmudzinów w wybranych tekstach pisanych i mówionych, [w:] J. Mędelska, Z. Sawaniewska-Mochowa (red.), Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księga jubileuszowa na 1000-lecie Litwy, Bydgoszcz 2010, s. 249–264.

2011

14. Tożsamość narodowa i kulturowa rodzin ziemiańskich na Litwie w świetle narracji biograficznych, [w:] I. Masojć, H. Sokołowska (red.), Tożsamość na styku, t. II, Wilno 2011, s. 19-32.
15. (z A. Zielińską), Język jako sacrum ‒ uwagi o funkcjonowaniu polszczyzny w Kościele katolickim na Kowieńszczyźnie, [w:] E. Golachowska, A. Zielińska (red.), Konstrukcje i destrukcje tożsamości: Wokół religii i jej języka, Warszawa 2011, s. 81–91.

2012

16. Językowo-kulturowy obraz domu szlachecko-ziemiańskiego w polszczyźnie północnokresowej, [w:] M. Korytkowska, H. Popowska-Taborska, Z. Rudnik-Karwatowa, J. Siatkowski (red.), Z polskich studiów slawistycznych, 12. Językoznawstwo: Prace na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Mińsku 2013, Warszawa 2012, s. 143–149.
17. Sawaniewska-Mochowa, Zofia (2012). Językowy obraz ziemian Litwy Kowieńskiej (na podstawie tekstów mówionych i zapisanych), [w:] E. Dzięgiel, K. Czarnecka, D. Kowalska (Red.), Język polski dawnych Kresów Wschodnich, t. 5). Polskie dziedzictwo językowe na dawnych Kresach, Warszawa 2012, s. 289–299.

2013

18. „Zapiski domowe” biskupa Macieja Wołonczewskiego jako przyczynek do poznania sytuacji społecznej i językowej na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego pod władzą carów. ActaBaltico-Slavica, t. 37(2013), s. 65–84, DOI: 10.11649/abs.2013.005.
19. XIX-wieczne słowniki przekładowe z Litwy jako źródła do badania polszczyzny regionalnej. PraceFilologiczne, LXIV(2013), s. 319–330.
20. O mało znanym słowniku polsko-łacińskim Konstantego Szyrwida z 1641 roku, [w:] Zita Šimėnaitė (red.), Leksikografija ir leksikologija 3: Konstantino Sirvydo darbai ir jo epocha, Vilnius 2013, s. 72–85
21. (rec.), Litewskie teksty gwarowe z ilustracją dźwiękową. Jurbarko apylinkių tekstai. Sudarė Vilija Sakalauskienė, Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2013, s.188. ActaBaltico-Slavica, t. 39 (2013), s. 285–287. DOI: 10.11649/abs.2015.011.

2014

22. Lietuviški XIX amžiaus verstiniai žodynai regioninės lenkų kalbos tyrimų šaltiniai [Nineteenth-Century Translation Dictionaries from Lithuania as Resouces for Studying the Regional Variants of Polish]. [w:] Ritutė Petrokienė (red.), Leksikografija i leksikologija 4, Vilnius 2014, s. 123–
23. Sawaniewska-Mochowa, Zofia (2014). Filologia a tożsamość. Dwugłos polsko-litewski o ks. Antonim Juszkiewiczu, twórcy słowników przekładowych [Philology and Identity. The Polish-Lithuanian Dialogue on Father Antoni Juszkiewicz (Antanas Juška), as an Author of Translational Dictionaries]. ActaBaltico-Slavica, t. 38 (2014), s. 108–125. DOI: 10.11649/abs.2014.001.
24. (z W. Mochem). Strategie komunikacyjne street artu w Rosji, na Łotwie i Litwie, [w:] J. Mędelska, E. Titarenko (red.), Dialog kultur. Języki wschodniosłowiańskie w kontakcie z polszczyzną i innymi językami europejskimi, Bydgoszcz 2014, s. 320–338.

2015

25. Dialect and culture dictionary as a method of documenting the region’s heritage (on the example of Kujawy), [w:] Z. Babickienė, L Pečkuvienė (red.), Tarmės – Europos tautų kultūros paveldas / Dialects – Cultural Heritage of European Nations. Mokslo straipsnių rinkinys. Vilnius 2015, s. 456–470. ebooks.mruni.eu/product/tarms-europos-taut-kultros-paveldas-dialects-culturalheritage-european-nations.
26. (rec.), Janusz Rieger, Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie, Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział „Artes Liberales”; Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2014, s. 459  Rocznik Slawistyczny – Revue Slavistique, 64(2015), s. 207–

2016

27. (z W. Mochem), Język subkultur kreatywnych a globalizacja (na przykładzie języka graficiarzy), [w:] H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska-Narloch (red.), Globalizacja a przemiany języków słowiańskich. Bydgoskie Studia nad Pragmatyką Językową, 2, Bydgoszcz 2016, s. 321–336.
28. (z V. Sakalauskienė), Zita Virginija Šimėnaitė (1950– 2016). ActaBaltico-Slavica, t. 40 (2016), s. 367–378. DOI: 10.11649/abs.2016.019.
29. Аффектонимы в польских говорах. Пилотное исследование, [w:] S.A. Myznikov, O.N. Krylova, I.V. Balkanova (red.), Славянская диалектная лексикография 2: Материалы конференции, Sankt-Peterburg 2016, s. 181–195.
30. KRESY w różnych perspektywach oglądu, [w:] M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc (red.), Święte księgi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym. T. 3: Słowiańscy chrześcijanie Wschodu i Zachodu. Język – Dialekt – Piśmiennictwo, Toruń 2016, s. 243–259.
31. Sawaniewska-Mochowa, Zofia (2016). Kultura regionalna w zwierciadle języka: O koncepcji Słownika gwarowo-kulturowego Kujaw. W Dorota Krystyna Rembiszewska (red.), Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo,Warszawa-Łomża 2016, s. 223–234.
32. Słownik gwarowy jako zwierciadło kultury regionalnej (na przykładzie Słownika gwary i kultury kujawskiej), [w:] A. S. Dyszak (red.), LinguisticaBidgostiana: Series Nova: Vol. II (2016). Warszawa 2016, s. 121–
33. Źródła etnograficzne i teksty folkloru jako baza empiryczna słownika gwarowego (na przykładzie Kujaw). JęzykPolski, 96(3)(2016), s. 27–36.

2017

34. (z V. Sakalauskienė), Dvikalbiai žodynai kaip kultūros tekstai (XIX a. kun. Antano Juškos žodynų pagrindu) [Translational Dictionaries as Texts of Culture (On the Example of the Nineteenth-Century Dictionaries by Rev. Antanas Juška)]. ActaLinguistica Litica, LXXVI(2017), s. 89–  http://journals.lki.lt/index.php/actaLinghuanuisticaLithuanica/article/view/23/17
35. Artykuły hasłowe: A‒Ć, [w:] Z. Sawaniewska-Mochowa (red.), Słownik gwary i kultury Kujaw: T. 1 (A – H), Bydgoszcz 2017, s. 37–160.
36. Zasady opracowania; wykaz źródeł i skrótów, [w:] Z. Sawaniewska-Mochowa (red.), Słownik gwary i kultury Kujaw: T. 1 (A – H), Bydgoszcz 2017, s. 13–30; 310–335 .
37. Wybory tożsamościowe i językowe potomków ziemian z Litwy Kowieńskiej w świetle narracji biograficznej. [w:] N. Kasparek, Tadeusz Zych, M. Klempert (red.), Wielkie rody na ziemiach polsko-litewskich w XVI – XX wieku: Wielkie rody: Procesy, Tarnobrzeg-Olsztyn 2017, s. 265–279.

2018

38. (z W. Mochem), Potoczność jako narzędzie interpretacji świata na podstawie powieści Natalii Fiedorczuk-Cieślak „Jak pokochać centra handlowe” i Joanny Bator „Ciemno, prawie noc”, [w:] A. Piotrowicz, M. Witaszek-Samborska, K. Skibski (red.), Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, Poznań 2018, s. 307–324.
39. Język polski na Litwie po 1990 roku: Stan badań i perspektywy, [w:] Z Polskich Studiów Slawistycznych, seria 13, t. 2: Prace na XVI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Belgradzie, s. 255–262.
40. (rec.), Refleksje filologa nad edycją spuścizny kaznodziejskiej Konstantego Szyrwida. SlavisticaVilnensis, 63(2018), s. 389–397. https://doi.org/10.15388/SlavViln.2018.63.11732.

2019

41. (z V. Sakaluskienė), Litewska i polska spuścizna językowa Antoniego Juszkiewicza (Antanasa Juški) z perspektywy XXI wieku. Acta Baltico-Slavica, t. 43(2019), s. 23–40. https://doi.org/10.11649/abs.2019.014
42. Magiczne i estetyczne funkcje roślin w tekstach kultury kujawskiej, [w:] M. Święcicka, M. Peplińska (red.), Miasto: Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie 7. Bydgoszcz 2019, s. 73–

2020

43. (z M. Kasner), Wariancje semantyczne pojęcia „kołtuna” w wybranych tekstach kultury polskiej i litewskiej. LingVaria, 15, 1(29)(2020), s. 179– https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.12
44. Tożsamość regionalna w dobie globalizacji, [w:] I. Masojć, H. Sokołowska (red.), Tożsamość na styku kultur 4. Kraków 2021, s. 15–26. https://doi.org/10.12797/9788381386234.01
45. (rec.), Z dziejów dialektologii litewskiej. Acta Baltico-Slavica, t. 44(2020), s. 296–303. https://doi.org/10.11649/abs.2020.011
46. (z K. Siewert-Kowalkowską), Germanizmy emotywno-oceniające w gwarach kujawskich: Nazwy osób. LingVaria, 16(2(32)(2021), 133–148. https://doi.org/10.12797/LV.16.2021.32.12
47. (rec.). Jan Karłowicz wciąż odkrywany [o kiążce Macieja Raka, Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka, Księgarnia Akademicka 2021). Rocznik Slawistyczny, 70(2021), 223–234. DOI: 10.24425/rslaw.2021.138354

2022

48. (z V. Sakalauskienė), Litewska leksykografia gwarowa z przełomu XX i XXI wieku (na tle wybranych polskich słowników regionalnych), Acta Baltico-Slavica, 46(2022), s. 1-27. Article 2823, https://doi.org/10.12797/9788381386234.01

2023

49. (z W. Mochem), Przekleństwa w gwarach kujawskich. Rekonesans. Język. Religia. Tożsamość, 27(1)(2023), s. 217–227. https://jezyk.religia.tozsamosc.ajp.edu.pl/article/537721/pl#:~:text=10.5604/01.3001.0053.7721
50. (z E. Golachowską i in.), Polszczyzna północnokresowa – podsumowanie badań. Acta Baltico-Slavica, 47(2023), Article 3001. https://doi.org/10.11649/abs.3001

2024

51. (z I. Masojć), Dzienniki dla dzieci prowadzone przez Emilię Wróblewską jako źródła do badania polszczyzny inteligencji wileńskiej w XIX wieku. Poradnik Językowy, 2024(1), s. 24– https://doi.org/10.33896/PorJ.2024.1.2
52. Dzienniki Emilii z Beniowskich Wróblewskiej z lat 1850‒1886 jako źródło do badań językowo-kulturowych. Bendrinė kalba, vol. 97, Vilnius 2024, s, 140– https://doi.org/10.35321/bkalba.2024.97.07
53. Dzienniki Emilii z Beniowskich Wróblewskiej z lat 1850‒1886 jako źródło do badania postaw ideowych i systemu wartości ziemianek z kręgu inteligencji wileńskiej w dobie zaborów, [w:] M. Antonowic, T. Łaszkiewicz (red.), Życie codzienne ziemianek w XIX i XX wieku, Toruń 2024, s. 111–

 

Redakcje naukowe:

1. Sawaniewska-Mochowa, Zofia oraz Mędelska, Jolanta (Red.). (2010). Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księga jubileuszowa na 1000-lecie Litwy, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
2. Sawaniewska-Mochowa, Zofia oraz Moch, Włodzimierz (2012). Krajobraz społeczno-kulturowy województwa kujawsko-pomorskiego na tle innych regionów Polski. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki.
3. Sawaniewska-Mochowa, Zofia (Red.). (2017). Słownik gwary i kultury Kujaw. T. 1 (A – H). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Udział w kolegiach redakcyjnych:

1. Auksoriūtė, Albina (Red.). (2012). Priešaušrio mokslas, kultūra ir švietimas: Lauryno Ivinskio 200-osioms gimimo metinėms. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
2. Šimėnaitė, Zita (Red.). (2013). Leksikografija ir leksikologija 3: Konstanino Sirvydo darbai ir jo epocha. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
3. Petrokienė, Ritutė (Red.). (2014). Leksikografija ir leksikologija 4. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.

Oprac. Małgorzata Ostrówka przy współpracy Zofii Sawaniewskiej-Mochowej